车讯:扭矩提升明显 传祺GS5将换新1.8T发动机

Louis XIV c?a Pháp
Vua M?t tr?i
Louis XIV, h?a ph?m c?a Hyacinthe Rigaud n?m 1701
Qu?c v??ng n??c Pháp và Navarra
T?i v?	14 tháng 5 n?m 1643 – 1 tháng 9 n?m 1715 72 n?m, 110 ngày
??ng quang	7 tháng 6 n?m 1654
Nhi?p chính	Ana c?a Tay Ban Nha (1643-1651)
Ti?n nhi?m	Louis XIII
K? nhi?m	Louis XV
Th?ng tin chung
Sinh	(2025-08-05)5 tháng 9, 1638 Chateau de Saint-Germain-en-Laye, Saint-Germain-en-Laye, V??ng qu?c Pháp
M?t	1 tháng 9, 1715(2025-08-05) (76 tu?i) Lau ?ài Versailles, Versailles, V??ng qu?c Pháp
An táng	Nhà th? Saint-Denis, Saint-Denis, Pháp
Ph?i ng?u	María Teresa c?a Tay Ban Nha Fran?oise d'Aubigné
H?u du?	Louis, Thái t? n??c Pháp Anne-Elisabeth c?a Pháp Marie-Anne c?a Pháp Marie-Thérèse c?a Pháp Philippe-Charles c?a Pháp Louis-Fran?ois c?a Pháp
Tên ??y ?? Louis Dieudonné de France
V??ng t?c	Nhà Bourbon
Than ph?	Louis XIII c?a Pháp
Than m?u	Ana c?a Tay Ban Nha
Ch? ky

百度 不过，尽管世界已经发生了变化，但我们的经济指标并未改变。

Louis XIV c?a Pháp (Louis Dieudonné; 5 tháng 9 n?m 1638 – 1 tháng 9 n?m 1715), còn ???c g?i là Louis ??i ?? (Louis the Great, Louis le Grand) hay Vua M?t Tr?i (The Sun King, le Roi Soleil), là m?t quan ch? thu?c Nhà Bourbon, ?? cai tr? v?i danh hi?u Vua c?a Pháp và Navarra t? ngày 14 tháng 5 n?m 1643 cho ??n khi ?ng qua ??i vào n?m 1715. ?ng ???c xem là m?t trong nh?ng nhà chinh ph?t l?n trong l?ch s?. Tri?u ??i kéo dài 72 n?m 110 ngày ?? khi?n ?ng tr? thành v? vua c?a m?t qu?c gia có ch? quy?n t?i v? lau nh?t trong l?ch s?. Pháp d??i th?i Louis XIV là bi?u t??ng c?a th?i ??i chuyên ch? ? chau ?u. Xung quanh nhà vua là hàng lo?t nhan v?t chính tr?, quan s? và v?n hóa quan tr?ng, ch?ng h?n nh? Mazarin, Colbert, H?u t??c x? Louvois, Grand Condé, T? t??c x? Turenne, H?u t??c x? Vauban, Boulle, Molière, Racine, Boileau, La Fontaine, Lully, Charpentier, Marais, Le Brun, Rigaud, Bossuet, Le Vau, Mansart, Charles Perrault, Claude Perrault và Le N?tre.

?ng ti?p nh?n ngai vàng khi m?i 4 tu?i sau cái ch?t c?a vua cha, Louis XIII và ???c m? là Ana c?a Tay Ban Nha nhi?p chính. Khi lên 9 tu?i, sau nh?ng cu?c n?i lo?n, ?ng bu?c ph?i r?i kinh ?? Paris ?? ?n tr?n t?i vùng n?ng th?n. K? t? ?ó, Louis XIV c?m th?y b? s? nh?c và nh?t quy?t mu?n t? ch?, kh?ng ?? ai chi ph?i b?n than mình nh? tr??ng h?p H?ng y Richelieu ?? chi ph?i cha ?ng và H?ng y Mazarin ?? chi ph?i m? ?ng. C?ng k? t? ?ó, ?ng có ác c?m v?i kinh ?? Paris và kh?ng bao gi? mu?n tr? l?i thành ph? này. N?m 1661, khi ???c 23 tu?i, Louis XIV m?i chính th?c cai tr? v??ng qu?c sau cái ch?t c?a H?ng y Mazarin. Là m?t ng??i tuan th? khái ni?m v? quy?n l?c th?n thánh, Louis XIV ch? tr??ng thi?t l?p m?t tri?u ?ình chuyên ch?, xóa b? tàn d? phong ki?n phan quy?n ?? ?nh h??ng sau s?c trên toàn b? n??c Pháp, và ?i?u này ?? d?n ??n vi?c ti?n hành xay d?ng Cung ?i?n Versailles.

N?m 1666, Louis XIV ch?n ??a ?i?m xay cung ?i?n, cách Paris 20 km v? h??ng tay, r?i ra l?nh thi c?ng. ?ng huy ??ng 36.000 c?ng nhan, thêm 6.000 ng?a ?? chuyên ch? v?t li?u xay d?ng. Th??ng vong c?a c?ng nhan khá cao. M?i ?êm, xe goòng ?i nh?t xác ch?t do tai n?n ngh? nghi?p. Hàng ch?c ng??i ch?t m?i tu?n vì s?t rét. N?m 1682, Cung ?i?n Versailles hoàn thành, tr? thành m?t cung ?i?n hùng v? nh?t th? gi?i th?i b?y gi?. Cung ?i?n Versailles kh?ng có thành l?y, ?? ch?ng t? m?t ??ng quan v??ng ?? quy?n l?c kh?ng c?n ??n hào và t??ng thành ?? b?o v?. Versailles tr? thành bi?u t??ng c?a v? th? giàu có và quy?n l?c c?a ?? ch? hùng m?nh nh?t chau ?u. Trên toàn l?c ??a, nh?ng quan v??ng khác – k? c? ng??i ?ang có chi?n tranh v?i Pháp – th? hi?n tình than h?u, lòng ganh t? và thách ?? h? b?ng cách xay cung ?i?n theo m?u Versailles. M?i quan v??ng ??u mu?n xay m?t Versailles cho riêng mình. Ngay c? nh?ng ??i l? dài và hoành tráng ? th? ?? Washington, D.C. c?a M?, ???c quy ho?ch 100 n?m sau, c?ng do m?t ki?n trúc s? ng??i Pháp thi?t k? t?ng th? theo m?u Versailles.

Sau khi hoàn thành xay d?ng ?i?n Versailles, Louis XIV ?? th?c hi?n các chính sách kêu g?i gi?i nhà quy t?c lau ??i c?a c?a Pháp t?i các l?nh ??a d?i ??n ??nh c? ? kinh ??, làm d?u ?i nh?ng s? phan tranh c?a t?ng l?p quy t?c, trong ?ó có nhi?u ng??i tham gia vào cu?c Bi?n lo?n Fronde khi ?ng còn ?ang giai ?o?n nhi?p chính. B?ng cách này, Louis XIV ?? thi?t l?p m?t ch? ?? quan ch? chuyên ch? tuy?t ??i c?a các Vua Pháp, ???c duy trì liên t?c cho ??n Cách m?ng Pháp.

Quan ??i Pháp bao g?m 15 v?n binh s? vào th?i bình và 40 v?n quan tinh nhu? trong th?i chi?n. B?n than vua Louis XIV kh?ng có kinh nghi?m chi?n tr??ng, nh?ng ?ng là nhà chi?n l??c và qu?n ly quan s? tài ba. Kiêm nhi?m ch?c v? B? tr??ng Chi?n tranh, nhà vua bàn lu?n v? v? m? chi?n l??c v?i các t??ng l?nh dày d?n tr?n m?c c?a ?ng, r?i ch? ??o các ho?t ??ng cung ?ng quan nhu, tuy?n quan, hu?n luy?n, tình báo quan ??i... Theo th?i gian, uy tín c?a Louis XIV và c?a n??c Pháp dang cao m?i n?m. Quan ??i Pháp tr? nên ?áng s? nh?t chau ?u. Turenne - v? th?ng soái ???c Hoàng ?? Napoléon Bonaparte ng?i ca là V? t??ng Pháp v? ??i nh?t - ?? phò tá d??i tri?u vua Louis XIV. Vào n?m 1672, nhà vua sai t??ng Turenne mang quan ?i ?ánh Hà Lan nh?ng kh?ng thành, ph?i rút lui. V? l?ng l?y c?a cung ?i?n Versailles d?y lên lòng ng??ng m? và ganh t? c?a th? gi?i. Ti?ng Pháp tr? nên ng?n ng? ph? c?p trong ngo?i giao, x? h?i và v?n h?c. D??ng nh? b?t k? vi?c gì – m?i vi?c – ??u kh? thi, n?u d??i v?n b?n ch? th? có mang ch? ky cao to, ngu?ch ngo?c "Louis".

Nh?ng n?m cu?i c?a tri?u ??i Louis XIV x?y ra nhi?u th?m h?a. Trong cu?c Chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha, liên quan Anh - áo - Ph? do John Churchill, ?? nh?t c?ng t??c x? Marlborough, Leopold I x? Anhalt-Dessau và V??ng c?ng Eugène de Savoie-Carignan ch? huy ??p tan tác Quan ??i vua Louis XIV trong tr?n ?ánh l?n t?i Blenheim (1704) - m?t ?òn ?ánh c?c k? ?au vào quan Pháp. Sau chi?n b?i thê th?m t?i Blenheim, Quan ??i vua Louis XIV l?i b? Qu?n c?ng Marlborough ??i phá trong tr?n ?ánh t?i Ramilies (1706). Cùng n?m ?ó, liên quan áo - Ph? c?a V??ng c?ng Leopold và V??ng c?ng Eugène ?è b?p trong tr?n ?ánh t?i Turin. M?i ??n n?m 1712, Quan ??i Pháp do Th?ng ch? Claude-Louis-Hector de Villars th?ng l?nh m?i ?ánh tan tác liên quan áo - Hà Lan c?a Eugène trong tr?n ?ánh nh? t?i Denain. Song, ng??i con chính th?c ??c nh?t, ng??i k? v? ngai vàng c?a nhà vua, qua ??i n?m 1711. Con trai c?a ?ng, Qu?n c?ng c?a Bourgogne, hi?n than cho ni?m hy v?ng c?a n??c Pháp trong t??ng lai, qua ??i n?m 1711 vì b?nh s?i ? tu?i 30. ??a con trai tr??ng c?a Qu?n c?ng, cháu n?i c?a Louis XIV, c?ng ch?t vì b?nh s?i ít ngày sau.

Ch? còn có m?t ??a tr? thu?c dòng d?i k? v? ngai vàng tr?c ti?p, m?i lên 2, là cháu kêu Louis XIV b?ng ?ng c?. ??a tr? này c?ng m?c b?nh s?i, nh?ng thoát ch?t nh? ng??i b?o m?u cách ly c?u bé và kh?ng cho phép các bác s? s? ??n c?u v?i hai bàn tay mang nh?ng b?c m?ng n??c. Hoàng t?n này ???c s?ng sót ?? tr? vì n??c Pháp trong 59 n?m d??i v??ng hi?u là Louis XV. Trên gi??ng b?nh, Louis XIV tri?u ng??i ch?t lên 5 tu?i ??n và nói: "Cháu ?, m?t ngày cháu s? là v? Quan ch? v? ??i. ??ng b?t ch??c tính hi?u chi?n c?a ta. H?y lu?n hành x? d?a theo Chúa và khi?n cho th?n dan ph?i tr?ng v?ng Ng??i. Ta ?au lòng mà th?y ?? ?? cho th?n dan trong tình tr?ng nh? th?."

Vua Louis XIV qua ??i n?m 1715 sau khi tr? vì 72 n?m, th? 76 tu?i. Có l? ?ng là v? Vua v? ??i nh?t c?a Pháp. Nh?ng v? vua k? t?c ?ng kh?ng tham v?ng nh? ?ng, và huy?n tho?i v? m?t l?c l??ng Quan ??i Pháp b?t kh? chi?n b?i ?? b? phá v? tan tành v?i vi?c h? b? Quan ??i tinh nhu? Ph? c?a vua Friedrich II ??i ?? ?è b?p trong tr?n ?ánh l?n t?i Rossbach (1757), và sau này là ??i b?i trong Chi?n tranh B?y n?m tr??c ng??i Anh, và m?t h?t l?nh th? B?c M? vào tay Anh.

Th?i th? ?u

Louis XIV khi còn nh?

Louis XIII c?a Pháp, V??ng h?u Ana và con trai h? Louis XIV

Louis XIV sinh vào ngày 5 tháng 9 n?m 1638, t?i Lau ?ài Chateau de Saint-Germain-en-Laye, là con trai c?a Louis XIII c?a Pháp và v??ng h?u Ana c?a áo. Cha m? c?a ?ng ?? k?t h?n ???c 23 n?m tr??c khi sinh ra ?ng. M? ?ng ?? t?ng mang thai b?n l?n, nh?ng c? b?n l?n ??u b? h?ng. Do ?ó, m?i ng??i coi ?ng nh? là m?t món quà mà Thiên Chúa ban t?ng, và ngày sinh c?a ?ng là m?t phép l? c?a Chúa Tr?i. C?ng vì v?y mà ?ng ???c ??t tên Louis-Dieudonné (Louis Chúa ban) và s?m mang danh hi?u Tr? quan n??c Pháp: Dauphin.

N?m 1643, khi ?ang h?p h?i, Louis XIII ?? chu?n b? t?t c? m?i th? ?? giúp ?? con trai mình trong nh?ng n?m ??u trên ngai vàng. ?ng l?p m?t H?i ??ng nhi?p chính, t?m quy?n thay cho Louis trong th?i gian còn th? ?u. Trái ng??c v?i truy?n th?ng, ?ng kh?ng cho v? Anne ??c chi?m ch?c nhi?p chính vì ?ng kh?ng ch?c ch?n v? tài n?ng chính tr? c?a bà. Nh?ng ?ng ?? nh??ng b? v? vi?c b? nhi?m Anne tr? thành ng??i ??ng ??u H?i ??ng.

Quan h? gi?a Louis và m? ?ng ???c xem là hi?m có vào th?i ?i?m ?ó. Nhi?u ng??i ???ng th?i cho r?ng, V??ng h?u Anne g?n nh? ?? dành toàn b? th?i gian cho Louis. C? hai ??u có nh?ng s? thích v? ?m th?c và ngh? thu?t san kh?u t??ng ??ng nhau. C?ng chính thái h?u ?? khi?n Louis v?ng tin th?c hi?n y ni?m ti?n hành quan ch? chuyên ch? c?a mình.

Tu?i v? thành niên và n?i chi?n Fronde

Lên ng?i

B?c tranh Louis-Dieudonné, Tr? quan n??c Pháp, ???c Claude Deruet v? vào n?m 1643

Ngay sau khi Louis XIII qua ??i vào ngày 14 tháng 5 n?m 1643, V??ng thái h?u Anne ?? dùng Parlement de Paris (m?t c? quan t? pháp bao g?m ch? y?u là quy t?c và giáo s? cao c?p; tòa phúc th?m c?p t?nh quan tr?ng nh?t trong 13 toà phúc th?m c?a v??ng qu?c) ?? tuyên b? h?y b? di chúc c?a ch?ng. Hành ??ng này ?? b?i b? h?i ??ng nhi?p chính và ??a Anne tr? thành Nhi?p chính duy nh?t c?a Pháp. Sau khi l?u ?ày m?t s? B? tr??ng than c?n c?a ch?ng, Anne ?? ?? b?t Brienne làm B? tr??ng Ngo?i giao c?a mình.

Anne gi? v?ng ???ng h??ng chính sách t?n giáo trong tay cho ??n n?m 1661. M?t trong nh?ng quy?t ??nh chính tr? quan tr?ng nh?t c?a bà là ?? c? H?ng y Mazarin làm Th? t??ng, ti?p t?c chính sách c?a ng??i ch?ng quá c? và c?u th? t??ng H?ng y Richelieu. ?? b?o v? Mazarin, Anne ?? l?u ??y nh?ng ai mà bà cho r?ng ?ang có am m?u ch?ng l?i ?ng ta nh? C?ng t??c x? Beaufort và Marie de Rohan. Thái h?u c?ng là ng??i ??a ra m?t s? ??nh h??ng cho ???ng l?i ??i ngo?i c?a Pháp. ?i?u này có th? c?m nh?n ???c khi m?t ??ng minh c?a Pháp là Hà Lan ?? ?àm phán v?i Tay Ban Nha v? m?t n?n hòa bình ??c l?p vào n?m 1648.

N?m 1648, Anne và Mazarin ?àm phán thành c?ng Hòa ??c Westfalen, k?t thúc Chi?n tranh Ba M??i N?m. Các ?i?u kho?n c?a hòa ??c ??m b?o s? ??c l?p c?a Hà Lan kh?i Tay Ban Nha, trao m?t s? quy?n t? tr? cho các Than v??ng ??c khác nhau c?a ?? qu?c La M? Th?n thánh, và trao cho Th?y ?i?n m?t s? gh? trong ??i h?i ?? ch? c?ng nh? các vùng l?nh th? ?? ki?m soát các c?a s?ng Oder, Elbe và Weser. Tuy nhiên, Pháp ???c h??ng l?i nhi?u nh?t t? vi?c dàn x?p này. Quan ch? Habsburg-áo d??i s? cai tr? c?a Ferdinand III ?? nh??ng l?i các vùng ??t mà Habsburg ?? tuyên b? ch? quy?n ? Alsace cho Pháp và th?a nh?n ch? quy?n trên th?c t? c?a mình ??i v?i ba giáo ph?n Metz, Verdun và Toul. H?n n?a, v?i mong mu?n t? gi?i phóng kh?i ách th?ng tr? c?a Habsburg, các nhà n??c nh? bé g?c ??c ?? tìm ki?m s? b?o v? c?a Pháp. ?i?u này ?? d?n ??n s? hình thành c?a Liên ?oàn s?ng Rhein n?m 1658, làm s? suy gi?m h?n n?a quy?n l?c c?a ?? ch? La M? Th?n thánh.

B??c ??u hành ??ng

Chau ?u sau Hòa ??c Westfalen n?m 1648

Sau khi Chi?n tranh Ba M??i N?m k?t thúc, m?t cu?c n?i chi?n Fronde ?? n? ra ? Pháp. Cu?c n?i chi?n này c?ng ?? ki?m nghi?m kh? n?ng khai thác quy?n l?i t? Hòa ??c Westfalen c?a tri?u ?ình Pháp. Anne và Mazarin ch? y?u theo ?u?i các chính sách c?a ??c H?ng Y Richelieu, làm t?ng s?c m?nh c?a V??ng v? trong gi?i quy t?c và Parlements. V??ng Thái h?u Anne can thi?p nhi?u vào chính sách ??i n?i h?n là ??i ngo?i; bà là m?t thái h?u r?t kiêu h?nh, ng??i kiên ??nh v?i các quy?n thiêng liêng c?a Vua n??c Pháp.

T?t c? nh?ng ?i?u này ?? khi?n bà tr? thành m?t nhà quy?t sách m?nh m? trong m?i v?n ?? liên quan ??n quy?n l?c c?a Nhà vua, theo cách c?p ti?n h?n nhi?u so v?i chính sách do Mazarin ?? xu?t. H?ng y ph? thu?c hoàn toàn vào s? h? tr? c?a Anne và ph?i s? d?ng t?t c? ?nh h??ng c?a mình lên thái h?u ?? ki?m ch? m?t s? hành ??ng c?p ti?n c?a bà. Anne s?n sàng b? tù b?t k? ai k? c? gi?i quy t?c n?u h? thách th?c y chí c?a bà; m?c ?ích chính c?a bà là chuy?n giao cho con trai mình m?t quy?n hành tuy?t ??i trong các v?n ?? tài chính và t? pháp. M?t trong nh?ng l?nh ??o c?a Parlement de Paris ?? ch?t sau khi b? thái h?u b?t b? tù.

Trong b?i c?nh ?ó, Frondeurs – nh?ng ng??i th?a k? chính tr? c?a t?ng l?p quy t?c phong ki?n – ?? c?c k? b?t m?n và tìm m?i cách ?? b?o v? quy?n l?i lau ??i nay c?a h? kh?i m?t tri?u ?ình ngày càng t?p quy?n. Bên c?nh ?ó, m?t l?c l??ng m?i n?i lên là Noblesse de Robe (quy t?c áo choàng) ?? d?n l?y ???c s? tin t??ng c?a nh?ng ng??i ??ng ??u v??ng qu?c. Ni?m tin c?a tri?u ?ình càng l?n, s? ph?n u?t c?a quy t?c càng gia t?ng.

B?c chan dung c?a Louis vào n?m 1655, ???c miêu t? là th?n Jupiter

N?m 1648, Anne và Mazarin c? g?ng ?ánh thu? các thành viên c?a Parlement de Paris (Toà ph?c th?m Paris). Các thành viên c?a Parlement de Paris ?? t? ch?i tuan th? và t? ra ph?n kháng b?ng cách ??t t?t c? các s?c l?nh tr??c kia c?a nhà vua. Tr??c s? quy?t ?oán c?a Thái h?u Anne, Mazarin ?? ti?n hành b?t gi? m?t s? ng??i tham gia Tr?n Lens ?? ph? tr??ng v? l?c sau chi?n th?ng c?a Louis, duc d’Enghien (sau này ???c g?i là le Grand Condé). M?t trong nh?ng v? b?t gi? quan tr?ng nh?t trong m?t Anne liên quan ??n Pierre Broussel, m?t trong nh?ng nhà l?nh ??o quan tr?ng nh?t ? Parlement de Paris.

B?t ??u có s? phàn nàn trong dan chúng khi quy?n l?c c?a v??ng th?t ngày càng m? r?ng, m?c thu? t?ng cao và quy?n l?c c?a Parlement de Paris b? c?t gi?m. D??i áp l?c d? d?i sau khi Paris n? ra b?o lo?n, Anne bu?c ph?i tr? t? do cho Broussel. Vào ?êm 9-10 tháng 2 n?m 1651, khi Louis XIV ch? m?i 12 tu?i, m?t ?ám ??ng ? Paris ?? x?ng vào cung ?i?n và yêu c?u ???c g?p m?t nhà vua. Sau khi ???c nhìn th?y Louis trong tình tr?ng gi? v? ng?, ?ám ??ng ?? ???c xoa d?u và ch?p nh?n r?i ?i.

Ngay sau ?ó, k?t lu?n c?a Hòa ??c Westfalen ?? cho phép quan ??i c?a Than v??ng x? Condé quay tr? l?i ?? tr? giúp Louis và v??ng th?t. Vào th?i ?i?m ?ó, gia ?ình Condé có m?i quan h? c?c k? t?t v?i Anne, và ?ng ?? ??ng y h? tr? thái h?u giành l?i v??ng quy?n. Quan ??i c?a thái h?u v?i s? ??ng ??u c?a Condé ?? t?n c?ng vào quan n?i d?y Paris. Sau m?t vài tr?n chi?n, c? hai bên ?? ??t ???c m?t th?a hi?p chính tr?, Hòa ??c Rueil ???c ky k?t.

Kh?ng may cho Anne là chi?n th?ng m?t ph?n này c?a bà ph? thu?c ph?n l?n vào Condé – m?t ng??i có d? tam ki?m soát thái h?u và tri?t tiêu s?c ?nh h??ng c?a Mazarin. Chính ch? gái c?a Condé là ng??i ?? thúc ??y ?ng quay l?ng l?i v?i thái h?u. Sau khi ??t ???c th?a thu?n v?i ng??i b?n c? Marie de Rohan, Anne ?? ra l?nh b?t gi? Condé cùng v?i m?t s? ng??i than c?a ?ng, g?m Armand de Bourbon, Than v??ng x? Conti và ch?ng c?a Anne Geneviève de Bourbon là Henri II d'Orléans, C?ng t??c x? Longueville. Tình tr?ng này c?ng kh?ng kéo dài, ??c bi?t vi?c Mazarin kh?ng ???c lòng dan ?? d?n ??n s? hình thành c?a m?t liên minh do Marie de Rohan và C?ng t??c x? Longueville ??ng ??u. Liên minh quy t?c này ?? m?nh ?? gi?i phóng các than v??ng, l?u ??y Mazarin và áp ??t ?i?u ki?n qu?n thúc t?i gia ??i v?i thái h?u Anne.

Louis ?? ch?ng ki?n t?t c? nh?ng s? vi?c này, c?ng t? ?ay, nhà vua ngày càng m?t lòng tin ??i v?i Paris và t?ng l?p quy t?c. Theo m?t ngh?a nào ?ó, th?i th? ?u c?a Louis ?? k?t thúc v?i s? bùng n? c?a Fronde. Nó kh?ng ch? khi?n cu?c s?ng tr? nên b?t an và khó ch?u mà Louis còn ph?i tin t??ng vào m? và Mazarin c?ng nh? nh?ng v?n ?? chính tr? và quan s? mà ?ng kh?ng th? hi?u sau s?c". Nh?ng n?m di?n ra Fronde ?? gieo vào Louis lòng c?m thù Paris và h?u qu? là quy?t tam r?i kh?i kinh ?? càng s?m càng t?t và kh?ng bao gi? quay tr? l?i.

Tr?c ti?p n?m quy?n và c?i cách

Tu?i tr??ng thành và c?i cách s?m

Royal Monogram

Louis XIV ???c tuyên b? ?? ??n tu?i tr??ng thành và n?m quy?n cai tr? vào ngày 7 tháng 9 n?m 1651. Sau cái ch?t c?a H?ng y Mazarin, vào tháng 3 n?m 1661, Louis ?ích than n?m quy?n ?i?u hành chính ph? và làm kinh ng?c tri?u ?ình c?a mình khi tuyên b? r?ng ?ng s? cai tr? mà kh?ng c?n m?t th? t??ng:

"Cho ??n th?i ?i?m này, ta r?t vui khi giao phó vi?c ?i?u hành c?a mình cho c? H?ng y. Bay gi? ?? ??n lúc ta t? mình ?i?u hành chúng. Các [th? ky và b? tr??ng] s? h? tr? ta b?ng các c? v?n c?a mình khi ta yêu c?u. Ta yêu c?u và ra l?nh cho các ngài kh?ng ???c ?óng d?u b?t k? l?nh nào tr? khi có l?nh c?a ta... Ta ra l?nh cho các ngài kh?ng ???c ky b?t c? th? gì, ngay c? h? chi?u... n?u kh?ng có l?nh c?a ta; ph?i gi?i trình v?i ta m?i ngày và kh?ng ???c thiên v? b?t k? ai".

T?n d?ng mong mu?n r?ng r?i c?a c?ng chúng v? hòa bình và tr?t t? sau nhi?u th?p k? xung ??t trong n??c và ngoài n??c, v? vua tr? ?? c?ng c? quy?n l?c chính tr? trung ??ng b?ng cách gay b?t l?i cho gi?i quy t?c phong ki?n. Ca ng?i kh? n?ng l?a ch?n và khuy?n khích nh?ng ng??i có tài n?ng, nhà s? h?c Chateaubriand l?u y: "?ó là ti?ng nói c?a m?i thiên tài vang lên t? l?ng m? c?a Louis".

Louis b?t ??u tri?u ??i c?a mình b?ng các c?i cách hành chính và tài chính. N?m 1661, kho b?c ??ng bên b? v?c phá s?n. ?? kh?c ph?c tình hình, Louis ?? ch?n Jean-Baptiste Colbert làm T?ng ki?m toán Tài chính vào n?m 1665. Tuy nhiên, tr??c tiên Louis ph?i v? hi?u hóa ???c Nicolas Fouquet, Giám ??c Tài chính ??y quy?n l?c. M?c dù nh?ng hành vi thi?u th?n tr?ng v? tài chính c?a Fouquet kh?ng khác m?y so v?i Mazarin tr??c ?ng ho?c Colbert sau ?ng, nh?ng tham v?ng c?a ?ng khi?n Louis lo l?ng. ?ng ta ?? chiêu ??i nhà vua m?t cách xa hoa t?i lau ?ài Vaux-le-Vicomte, ph? tr??ng s? giàu có mà khó có th? tích l?y ???c n?u kh?ng th?ng qua vi?c bi?n th? ti?n c?a chính ph?.

Fouquet t? ra háo h?c mu?n k? nhi?m gh? th? t??ng c?a Mazarin và Richelieu, ?ng ?? mua và bí m?t c?ng c? hòn ??o xa x?i Belle ?le. Nh?ng hành ??ng này ?? ??nh ?o?t s? ph?n c?a ?ng. Fouquet b? bu?c t?i bi?n th?; Parlement de Paris tuyên b? ?ng có t?i và tuyên án l?u ?ày; và cu?i cùng Louis ?? thay ??i b?n án thành tù chung than.

S? s?p ?? quy?n l?c c?a Fouquet ?? trao cho Colbert toàn quy?n gi?m n? qu?c gia th?ng qua vi?c ?ánh thu? hi?u qu? h?n. Các lo?i thu? chính bao g?m thu? aides và thu? douanes (c? hai ??u là thu? h?i quan), thu? gabelle (thu? mu?i) và thu? taille (thu? ??t). Lúc ??u, thu? taille ?? ???c gi?m và m?t s? h?p ??ng thu thu? ?? ???c ??u giá thay vì ???c bán riêng cho m?t s? ít cá nhan ???c ?u ái. Các viên ch?c tài chính ???c yêu c?u ph?i gi? s? sách th??ng xuyên, xem xét l?i hàng t?n kho và xóa b? các kho?n mi?n tr? trái phép: cho ??n n?m 1661, ch? có 10% thu nh?p t? l?nh ??a hoàng gia ??n tay nhà vua. C?i cách ph?i v??t qua các l?i ích c? h?u: thu? taille ???c thu b?i các viên ch?c c?a V??ng quy?n, nh?ng ng??i ?? mua ch?c v? c?a h? v?i giá cao và vi?c tr?ng ph?t nh?ng hành vi l?m d?ng ch?c ch?n s? làm gi?m giá tr? c?a giao d?ch mua. Tuy nhiên, Colbert ?? ??t ???c nh?ng k?t qu? tuy?t v?i, v?i tham h?t n?m 1661 chuy?n thành th?ng d? vào n?m 1666, v?i l?i su?t n? gi?m t? 52 tri?u xu?ng còn 24 tri?u livre. Taille gi?m xu?ng còn 42 tri?u vào n?m 1661 và 35 tri?u vào n?m 1665, trong khi doanh thu t? thu? gián ti?p t?ng t? 26 tri?u lên 55 tri?u. Doanh thu c?a l?nh ??a hoàng gia ?? t?ng t? 80.000 livre vào n?m 1661 lên 5,5 tri?u vào n?m 1671. N?m 1661, s? ti?n thu ???c t??ng ???ng v?i 26 tri?u b?ng Anh, trong ?ó 10 tri?u ?? vào kho b?c. Chi tiêu vào kho?ng 18 tri?u b?ng Anh, ?? l?i tham h?t 8 tri?u. N?m 1667, s? ti?n thu ròng ?? t?ng lên 20 tri?u b?ng Anh, trong khi chi tiêu ?? gi?m xu?ng còn 11 tri?u, ?? l?i th?ng d? 9 tri?u b?ng Anh.

Kh?c h?a Louis XIV

Ti?n là ngu?n h? tr? thi?t y?u cho quan ??i Pháp ?? ???c t? ch?c l?i và m? r?ng, cho vi?c xay d?ng Versailles và cho chính quy?n dan s? ?ang phát tri?n. Tài chính lu?n là ?i?m y?u c?a ch? ?? quan ch? Pháp: vi?c thu thu? t?n kém và kh?ng hi?u qu?; thu? tr?c ti?p gi?m d?n khi chúng ?i qua tay nhi?u viên ch?c trung gian; và thu? gián ti?p ???c thu b?i các nhà th?u t? nhan ???c g?i là n?ng dan thu?, nh?ng ng??i ?? ki?m ???c m?t kho?n l?i nhu?n l?n. Kho b?c nhà n??c b? rò r? ? m?i ngóc ngách.

?i?m y?u chính n?y sinh t? m?t th?a thu?n c? gi?a v??ng quy?n Pháp và gi?i quy t?c: nhà vua có th? t?ng thu? cho qu?c gia mà kh?ng c?n s? ??ng y n?u ?ng ta mi?n thu? cho gi?i quy t?c. Ch? nh?ng t?ng l?p "kh?ng có ??c quy?n" m?i ph?i tr? thu? tr?c ti?p, t?c là ch? dành cho n?ng dan, vì h?u h?t nh?ng ng??i t? s?n ??u gian l?n ?? ???c mi?n thu? theo cách này hay cách khác. H? th?ng này ?? toàn b? gánh n?ng chi tiêu c?a nhà n??c lên l?ng nh?ng ng??i nghèo và y?u th?. Sau n?m 1700, v?i s? ?ng h? c?a ng??i v? bí m?t ngoan ??o c?a Louis là Madame de Maintenon, nhà vua ?? b? thuy?t ph?c thay ??i chính sách tài chính c?a mình. M?c dù s?n sàng ?ánh thu? gi?i quy t?c, Louis v?n lo s? nh?ng nh??ng b? chính tr? mà h? s? yêu c?u ?? ??i l?i. Ch? ??n khi tri?u ??i c?a ?ng r?i vào tình tr?ng chi?n tranh c?c k? c?p bách, ?ng m?i có th?, l?n ??u tiên trong l?ch s? n??c Pháp, áp ??t thu? tr?c ti?p lên t?ng l?p quy t?c. ?ay là m?t b??c ti?n t?i bình ??ng tr??c pháp lu?t và h??ng t?i n?n tài chính c?ng lành m?nh, m?c dù nó ?? b? suy gi?m m?t cách có th? d? ?oán ???c do nh?ng nh??ng b? và mi?n tr? giành ???c nh? nh?ng n? l?c b?n b? c?a gi?i quy t?c và t? s?n.

Louis và Colbert c?ng có nh?ng k? ho?ch r?ng kh?p ?? phát tri?n th??ng m?i và m?u d?ch c?a Pháp. Chính quy?n tr?ng th??ng c?a Colbert ?? thành l?p các ngành c?ng nghi?p m?i và khuy?n khích các nhà s?n xu?t và nhà phát minh, ch?ng h?n nh? các nhà s?n xu?t l?a Lyon và x??ng s?n xu?t th?m thêu Gobelins. ?ng ?? m?i các nhà s?n xu?t và ngh? nhan t? kh?p chau ?u ??n Pháp, ch?ng h?n nh? th? làm th?y tinh Murano, th? s?t Th?y ?i?n và th? ?óng tàu Hà Lan. ?ng ??t m?c tiêu gi?m l??ng nh?p kh?u trong khi t?ng l??ng xu?t kh?u c?a Pháp, do ?ó gi?m l??ng kim lo?i quy c?a Pháp ch?y ra n??c ngoài.

Louis ?? ti?n hành c?i cách trong chính quy?n quan s? th?ng qua Michel le Tellier và con trai ?ng là Fran?ois-Michel le Tellier, H?u t??c de Louvois k? nhi?m. H? ?? giúp ki?m ch? tinh th?n t? tr? c?a gi?i quy t?c, áp ??t tr?t t? lên h? t?i tri?u ?ình và trong quan ??i. ?? qua r?i cái th?i các v? t??ng kéo dài chi?n tranh ? biên gi?i trong khi c?i v? v? ti?n l? và ph?t l? m?nh l?nh t? kinh ?? và b?c tranh chi?n l??c l?n h?n, v?i t?ng l?p quy t?c quan s? c? (noblesse d'épée, quy t?c ki?m) ??c quy?n các v? trí quan s? c?p cao và c?p b?c cao h?n. Louvois hi?n ??i hóa quan ??i và t? ch?c l?i thành m?t l?c l??ng chuyên nghi?p, k? lu?t và ???c ?ào t?o bài b?n. ?ng t?n t?y v?i ??i s?ng v?t ch?t và tinh th?n c?a binh lính, th?m chí còn c? g?ng ch? ??o các chi?n d?ch.

M?i quan h? v?i các thu?c ??a l?n

Louis và gia ?ình ?ng ???c miêu t? nh? nh?ng v? th?n La M? trong m?t b?c tranh v? n?m 1670 c?a Jean Nocret. T? trái sang ph?i: C? c?a Louis, Henriette-Marie; em trai c?a ?ng, Philippe, duc d'Orléans; con gái c?a C?ng t??c, Marie Louise d'Orléans, và v?, Henriette-Anne Stuart; Hoàng thái h?u, Anne c?a áo; ba ng??i con gái c?a Gaston d'Orléans; Louis XIV; Dauphin Louis; N? hoàng Marie-Thérèse; la Grande Mademoiselle.

Nh?ng c?i cách pháp ly c?a Louis XIV ?? ???c ban hành trong các S?c l?nh l?n (ti?ng Pháp: Grande ordonnance) c?a ?ng. Tr??c ?ó, n??c Pháp là m?t m? h?n ??n các h? th?ng pháp lu?t, v?i nhi?u ch? ?? pháp ly truy?n th?ng ?? t?n t?i ? các t?nh và hai h? th?ng pháp lu?t cùng t?n t?i—lu?t t?c ? phía b?c và lu?t dan s? La M? ? phía nam. Grande Ordonnance de Procédure Civile n?m 1667, hay còn g?i là B? lu?t Louis, là m?t b? lu?t toàn di?n áp ??t quy ??nh th?ng nh?t v? th? t?c dan s? trên toàn v??ng qu?c. Trong ?ó, nó quy ??nh h? s? r?a t?i, k?t h?n và t? vong s? ???c ghi trong s? ??ng ky c?a nhà n??c ch? kh?ng ph?i c?a nhà th?, và nó quy ??nh ch?t ch? quy?n tái th?m c?a Parlements. B? lu?t Louis sau ?ó ?? tr? thành c? s? cho B? lu?t Napoleon, sau ?ó truy?n c?m h?ng cho nhi?u b? lu?t hi?n ??i ? kh?p th? gi?i.

M?t trong nh?ng s?c l?nh khét ti?ng h?n c?a Louis là Grande Ordonnance sur les Colonies n?m 1685, hay còn g?i là B? lu?t Noir (b? lu?t ?en). M?c dù cho phép ch? ?? n? l? t?n t?i, nh?ng nó ?? c? g?ng nhan b?n hóa vi?c th?c hành này b?ng cách c?m vi?c chia c?t các gia ?ình n? l?. Ngoài ra, t?i các thu?c ??a, ch? nh?ng ng??i theo C?ng giáo La M? m?i ???c s? h?u n? l? và nh?ng ng??i này ph?i ???c r?a t?i.

Louis XIV m? r?ng quy?n l?c cai tr? c?a mình th?ng qua m?t s? h?i ??ng c?p nhà n??c:

• Conseil d'en haut ("H?i ??ng c?p cao", liên quan ??n các v?n ?? quan tr?ng nh?t c?a nhà n??c) — bao g?m nhà vua, v??ng thái t?, t?ng ki?m soát tài chính và các b? tr??ng ph? trách các b? khác nhau. Các thành viên c?a h?i ??ng ?ó ???c g?i là b? tr??ng nhà n??c.
• Conseil des dépêches ("H?i ??ng th?ng ?i?p", liên quan ??n các th?ng báo và báo cáo hành chính t? các t?nh).
• Conseil de Conscience ("H?i ??ng l??ng tam", liên quan ??n các v?n ?? t?n giáo và b? nhi?m giám m?c).
• Conseil royal des financials ("H?i ??ng tài chính hoàng gia") do "chef du conseil des financials" (m?t ch?c danh danh d? trong h?u h?t các tr??ng h?p) ??ng ??u, ?ay là m?t trong s? ít ch?c danh trong h?i ??ng dành cho t?ng l?p quy t?c cao c?p.

Nh?ng cu?c chi?n tranh ??u tiên ? các n??c vùng ??t th?p

Bài chi ti?t: Chi?n tranh phan quy?n và Chi?n tranh Pháp – Hà Lan

Tay Ban Nha

Louis XIV n?m 1670, kh?c chan dung b?i Robert Nanteuil

Felipe V t??ng lai ???c ?ng n?i c?a mình, Louis XIV, gi?i thi?u là Vua c?a Tay Ban Nha

Cái ch?t c?a ng??i c?u ru?t c?ng là cha v? c?a Louis XIV là Vua Felipe IV c?a Tay Ban Nha vào n?m 1665 ?? thúc ??y Chi?n tranh Phan quy?n (Guerre de Dévolution). N?m 1660, Louis ?? k?t h?n v?i con gái c? c?a Felipe IV là María Teresa c?a Tay Ban Nha, theo m?t trong nh?ng ?i?u kho?n c?a Hi?p ??c Pyrenees n?m 1659. Hi?p ??c h?n nhan nêu r? r?ng V??ng n? María Teresa ph?i t? b? m?i yêu sách ??i v?i l?nh th? Tay Ban Nha cho chính bà và t?t c? con cháu c?a bà. Tuy nhiên, Mazarin và Lionne ?? ??a ra ?i?u ki?n t? b? quy?n th?a k? là Tay Ban Nha ph?i tr? 500.000 écu cho Pháp, s? ti?n này ???c xem là c?a h?i m?n c?a v??ng n?. Nh?ng trên th?c t?, Tay Ban Nha ch?a bao gi? thanh toán kho?n này cho Pháp, và chính ?i?u này ?? ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong vi?c Louis XIV thuy?t ph?c ng??i em trai cùng cha khác m? c?a María Teresa là Carlos II ?? l?i ?? ch? Tay Ban Nha cho V??ng t?n Philip, C?ng t??c x? Anjou (sau này là Felipe V c?a Tay Ban Nha), cháu n?i c?a Louis XIV và María Teresa.

Chi?n tranh Phan quy?n kh?ng t?p trung vào vi?c ép Tay Ban Nha tr? c?a h?i m?n cho Pháp; thay vào ?ó, Louis XIV xem ?ay là cái c? ?? ?ng v? hi?u hóa vi?c María Teresa t? b? yêu sách th?a k? c?a bà, cho phép ??t ?ai "chuy?n giao" cho h?u du? c?a hai ng??i. ? C?ng qu?c Brabant (v? trí c?a vùng ??t ?ang tranh ch?p), theo truy?n th?ng, con cái c?a cu?c h?n nhan ??u tiên v?n ???c ??m b?o quy?n th?a k? cho dù cha m? ly d? và ?? tái h?n v?i ng??i khác. V? c?a Louis là con gái c?a Filipe IV t? cu?c h?n nhan ??u tiên c?a ?ng, trong khi v? vua m?i c?a Tay Ban Nha, Carlos II, là con trai c?a ?ng t? cu?c h?n nhan sau ?ó. Do ?ó, Brabant ???c cho là s? "chuy?n giao" cho María Teresa, bi?n minh cho vi?c Pháp t?n c?ng Hà Lan thu?c Tay Ban Nha.

Quan h? v?i ng??i Hà Lan

Tr?n Tolhuis, Louis XIV v??t qua vùng H? Rhein t?i Lobith vào ngày 12 tháng 6 n?m 1672; Rijksmuseum Amsterdam

Trong Chi?n tranh Tám m??i n?m v?i Tay Ban Nha, Pháp ?ng h? C?ng hòa Hà Lan nh? m?t ph?n c?a chính sách chung ch?ng l?i quy?n l?c c?a Quan ch? Habsburg. Johan de Witt, Grand pensionary c?a Hà Lan t? n?m 1653 ??n n?m 1672, coi ?ay là ?i?u quan tr?ng ??i v?i an ninh c?a Hà Lan và là ??i tr?ng v?i nh?ng ng??i trung thành c?a Than v??ng x? Orange trong n??c. Louis ?? h? tr? trong Chi?n tranh Anh-Hà Lan l?n th? hai 1665-1667 nh?ng ?? l?i d?ng c? h?i này ?? phát ??ng Chi?n tranh Phan quy?n vào n?m 1667. Th?ng qua cu?c chi?n này, Pháp ?? chi?m ???c Franche-Comté và ph?n l?n Hà Lan thu?c Tay Ban Nha; s? bành tr??ng c?a Pháp ? khu v?c này là m?i ?e d?a tr?c ti?p ??n l?i ích kinh t? c?a Hà Lan.

Ng??i Hà Lan ?? m? các cu?c ?àm phán v?i Vua Charles II c?a Anh trên m?t tr?n ngo?i giao chung ch?ng l?i Pháp, d?n ??n Liên minh Ba bên, gi?a Anh, Hà Lan và Th?y ?i?n ???c thành l?p. M?i ?e d?a v? m?t cu?c leo thang và m?t hi?p ??c bí m?t v?i Leopold I c?a Thánh ch? La M? nh?m m?c ?ích chia c?t các thu?c ??a c?a Tay Ban Nha (Hoàng ?? Leopold là ng??i có quy?n yêu c?u th?a k? Tay Ban Nha th?ng qua nhánh Habsburg-áo), ?? khi?n Louis t? b? nhi?u l?i ích c?a mình trong Hi?p ??c Aix-la-Chapelle n?m 1668.

Louis kh?ng tin t??ng nhi?u vào th?a thu?n c?a mình v?i Hoàng ?? Leopold I, vì gi? ?ay r? ràng là m?c tiêu c?a Pháp và Hà Lan ?ang xung ??t tr?c ti?p, ?ng quy?t ??nh tr??c tiên là ?ánh b?i C?ng hòa Hà Lan, sau ?ó chi?m l?y Hà Lan thu?c Tay Ban Nha. Mu?n làm ???c ?i?u này thì Pháp ph?i phá v? Liên minh Ba bên; ?ng tr? ti?n cho Th?y ?i?n ?? h? gi? thái ?? trung l?p và ky Hi?p ??c bí m?t Dover n?m 1670 v?i Vua Charles II c?a Anh, ?? thành l?p liên minh Anh-Pháp ch?ng l?i C?ng hòa Hà Lan. Vào tháng 5 n?m 1672, Pháp xam l??c Hà Lan, ???c Giáo ph?n v??ng quy?n Münster và Tuy?n h?u x? K?ln ?ng h?.

Louis XIV n?m 1670, v? b?i Claude Lefèbvre

Quá trình ti?n quan nhanh chóng c?a Pháp ?? d?n ??n m?t cu?c ??o chính l?t ?? De Witt và ??a Willem Hendrik, Than v??ng x? Orange lên n?m quy?n. Hoàng ?? Leopold I coi s? bành tr??ng c?a Pháp vào vùng Rhineland là m?i ?e d?a ngày càng t?ng cho ?? ch? La M? Th?n thánh, ??c bi?t là sau khi h? chi?m ???c C?ng qu?c Lorraine chi?n l??t vào n?m 1670. Vi?n c?nh v? th?t b?i c?a Hà Lan ?? khi?n Leopold liên minh v?i Brandenburg-Ph? vào ngày 23 tháng 6, sau ?ó là m?t liên minh khác v?i Hà Lan vào ngày 25. M?c dù Brandenburg-Ph? bu?c ph?i rút kh?i chi?n tranh theo Hi?p ??c Vossem tháng 6 n?m 1673, nh?ng vào tháng 8, m?t liên minh ch?ng Pháp ?? ???c thành l?p b?i Hà Lan, Tay Ban Nha, Hoàng ?? Leopold và Karl IV, C?ng t??c x? Lorraine.

Liên minh c?a Pháp r?t kh?ng ???c lòng dan Anh, và càng kh?ng ???c lòng dan h?n sau nh?ng tr?n chi?n ?áng th?t v?ng ch?ng l?i h?m ??i c?a Michiel de Ruyter. Charles II c?a Anh ?? l?p l?i hoà bình v?i Hà Lan th?ng qua Hi?p ??c Westminster vào tháng 2 n?m 1674. Tuy nhiên, quan ??i Pháp có nh?ng l?i th? ?áng k? so v?i ??i th? c?a h?; m?t b? ch? huy t?p trung quy?n l?c và kh?ng b? phan m?nh, nh?ng v? t??ng tài n?ng nh? T? t??c x? Turenne, Louis II, Than v??ng x? Condé và Fran?ois-Henri de Montmorency, C?ng t??c x? Luxembourg v?i h?u c?n v??t tr?i h?n h?n. Các c?i cách do H?u t??c x? Louvois, B? tr??ng Chi?n tranh, ??a ra ?? giúp duy trì các ??i quan d? chi?n l?n có th? ???c huy ??ng nhanh h?n nhi?u so v?i tr??c ?ay, cho phép Pháp ti?n hành các cu?c t?n c?ng vào ??u mùa xuan tr??c khi ??i th? c?a h? s?n sàng.

Tuy nhiên, ng??i Pháp bu?c ph?i rút lui kh?i h?u h?t l?nh th? c?a C?ng hòa Hà Lan, ?i?u này khi?n Louis v? cùng s?c; ?ng ?? rút lui v? Saint Germain trong m?t th?i gian. Trong giai ?o?n này, ngo?i tr? ng??i h?u than c?n, kh?ng có b?t c? ai có th? ti?p c?n nhà vua. Tuy nhiên, l?i th? quan s? c?a Pháp ?? cho phép h? gi? v?ng l?p tr??ng c?a mình ? Alsace và Hà Lan thu?c Tay Ban Nha trong khi chi?m l?i Franche-Comté. ??n n?m 1678, s? ki?t qu? c?a c? hai bên ?? d?n ??n Hi?p ??c Nijmegen, v? c? b?n ?? ???c gi?i quy?t có l?i cho Pháp và cho phép Louis XIV can thi?p vào Chi?n tranh Scanian. B?t ch?p th?t b?i v? m?t quan s?, ??ng minh c?a ?ng là Th?y ?i?n ?? giành l?i ???c ph?n l?n nh?ng gì ?? m?t trong các hi?p ??c Saint-Germain-en-Laye, Hi?p ??c Fontainebleau và Hòa ??c Lund n?m 1679, áp ??t lên ?an M?ch-Na Uy và Brandenburg-Ph?. Tuy nhiên, hai m?c tiêu chính c?a Louis là phá h?y C?ng hòa Hà Lan và chinh ph?c Hà Lan thu?c Tay Ban Nha, ?? th?t b?i.

Louis ?ang ? ??nh cao quy?n l?c, nh?ng ph?i tr? giá b?ng vi?c ?oàn k?t nh?ng ng??i ch?ng ??i; ?i?u này gia t?ng khi ?ng ti?p t?c bành tr??ng th? l?c. N?m 1679, ?ng sa th?i b? tr??ng ngo?i giao Simon Arnauld, H?u t??c x? Pomponne, vì ?ng b? coi là ?? th?a hi?p quá nhi?u v?i các ??ng minh. Louis duy trì s?c m?nh c?a quan ??i, nh?ng trong lo?t yêu sách l?nh th? ti?p theo c?a mình, ?ng tránh s? d?ng v? l?c quan s? m?t cách thi?u minh b?ch và ??n ph??ng. Thay vào ?ó, ?ng k?t h?p nó v?i các ly do h?p pháp trong n? l?c m? r?ng ranh gi?i c?a V??ng qu?c Pháp. Các hi?p ??c ???ng th?i ???c di?n ??t m?t cách m? h?, vì th? Louis ?? thành l?p Chambres des Réunions ?? xác ??nh ph?m vi ??y ?? các quy?n và ngh?a v? c?a Pháp theo các hi?p ??c ?ó.

Các thành ph? và vùng l?nh th?, nh? Luxembourg và Casale, ???c ?ánh giá cao vì v? trí chi?n l??c c?a chúng trên biên gi?i và kh? n?ng ti?p c?n các tuy?n ???ng th?y quan tr?ng. Louis c?ng tìm ??n Strasbourg, m?t c?a kh?u chi?n l??c quan tr?ng ? b? trái s?ng Rhein và tr??c ?ó là Thành bang ?? ch? T? do c?a ?? ch? La M? Th?n thánh, sáp nh?p thành ph? này và các vùng l?nh th? khác vào n?m 1681. M?c dù là m?t ph?n c?a Alsace, Strasbourg kh?ng ph?i là m?t ph?n c?a Alsace do Quan ch? Habsburg cai tr? và do ?ó kh?ng ???c nh??ng cho Pháp trong Hòa ??c Westphalia.

Sau nh?ng l?n sáp nh?p này, Tay Ban Nha tuyên chi?n, d?n ??n Chi?n tranh Reunion. Tuy nhiên, ng??i Tay Ban Nha ?? nhanh chóng b? ?ánh b?i vì Hoàng ?? Leopold I c?a Thánh ch? La M? (b? phan tam b?i ??i chi?n Th? Nh? K?) ?? b? r?i h?, và ng??i Hà Lan ch? h? tr? h? ? m?c t?i thi?u. Theo Hi?p ??nh ?ình chi?n Ratisbon, n?m 1684, Tay Ban Nha bu?c ph?i ch?p nh?n s? chi?m ?óng c?a Pháp ??i v?i h?u h?t các vùng l?nh th? ?? chinh ph?c trong 20 n?m tr??c ?ó.

Chính sách c?a Louis v? Réunions có th? ?? ??a n??c Pháp lên t?m cao nh?t v? quy m? và s?c m?nh trong su?t th?i k? tr? vì c?a ?ng, nh?ng nó l?i khi?n nhi?u n??c chau ?u xa lánh Pháp. D? lu?n tiêu c?c này tr? nên t?i t? h?n do các hành ??ng c?a Pháp ngoài kh?i B? bi?n Barbary và t?i Genoa. ??u tiên, Louis ?? cho pháo kích Algiers và Tripoli ? B?c Phi, hai thành trì c?a c??p bi?n Barbary, ?? giành ???c m?t hi?p ??c có l?i và gi?i phóng n? l? theo Kito giáo. Ti?p theo, vào n?m 1684, m?t h?m ??i tr?ng ph?t ?? ???c phát ??ng ch?ng l?i Genoa ?? tr? ??a vi?c n??c này ?ng h? Tay Ban Nha trong các cu?c chi?n tranh tr??c ?ó. M?c dù ng??i Genoa ?? khu?t ph?c và T?ng tr?n Genoa ?? d?n ??u m?t phái b? ??n Versailles ?? chính th?c xin l?i tri?u ?ình Pháp, nh?ng n??c Pháp v?n n?i ti?ng là tàn b?o và kiêu ng?o. S? lo ng?i c?a chau ?u tr??c s?c m?nh ngày càng t?ng c?a Pháp và nh?n ra m?c ?? ?nh h??ng c?a các cu?c t?n c?ng b?ng Dragonnades (s? ???c th?o lu?n bên d??i) ?? khi?n nhi?u qu?c gia t? b? liên minh v?i Pháp. Theo ?ó, vào cu?i nh?ng n?m 1680, n??c Pháp ngày càng tr? nên c? l?p ? chau ?u.

Quan h? ngoài chau ?u và các thu?c ??a

Bài chi ti?t: ?? qu?c th?c dan Pháp và Ch? ngh?a ph??ng ??ng ? Pháp th?i k? c?n ??i

S? th?n Ba T? di?n ki?n Louis XIV do Soltan Hoseyn c? ?i vào n?m 1715. Ambassade de Perse auprès de Louis XIV, studio c?a Antoine Coypel.

Các thu?c ??a c?a Pháp ?? gia t?ng ? chau Phi, chau M? và chau á trong th?i k? tr? vì c?a Louis XIV, và các nhà thám hi?m ng??i Pháp ?? có nh?ng khám phá quan tr?ng ? B?c M?. N?m 1673, Louis Jolliet và Jacques Marquette ?? phát hi?n ra s?ng Mississippi. N?m 1682, René-Robert Cavelier, Sieur de La Salle, ?? ?i d?c theo s?ng Mississippi t? B?c xu?ng Nam, ??n V?nh Mexico và tuyên b? l?u v?c s?ng Mississippi r?ng l?n ???c ??t theo tên c?a Vua Louis XIV, g?i nó là Louisiane. Các tr?m giao d?ch th??ng m?i c?a Pháp c?ng ???c thành l?p t?i Chandernagore và Pondicherry c?a ti?u l?c ??a ?n ??, và ? ?le Bourbon ngoài kh?i c?a ??ng Phi. Trên kh?p các khu v?c này, Louis và Colbert ?? b?t tay vào m?t ch??ng trình ki?n ??trúc và quy ho?ch ?? th? r?ng l?n nh?m ph?n ánh phong cách c?a Versailles, Paris và 'gloire' c?a V??ng qu?c Pháp.

Siam s? th?n c?a Vua Narai ??n di?n ki?n vua Louis XIV n?m 1686, do Kosa Pan d?n ??u. Kh?c b?i Nicolas Larmessin.

Trong khi ?ó, quan h? ngo?i giao ?? ???c m? r?ng v?i các qu?c gia xa x?i h?n v? phía ??ng. N?m 1669, Suleiman Aga ?? d?n theo m?t ?oàn s? th?n c?a ?? qu?c Ottoman ??n Pháp ?? kh?i ph?c l?i Liên minh Pháp-Ottoman. Sau ?ó, vào n?m 1682, sau khi ti?p ?ón ?oàn s? th?n Maroc c?a Mohammed Tenim t?i Pháp, Moulay Ismail, Sultan c?a Morocco, ?? cho phép Pháp m? các c? s? th??ng m?i và l?nh s? trên l?nh th? c?a mình. N?m 1699, Louis m?t l?n n?a ti?p ?ón s? th?n Maroc là Abdallah bin Aisha, và n?m 1715, ?ng ti?p ?ón ?oàn s? th?n Ba T? do Mohammad Reza Beg d?n ??u.

? xa h?n, V??ng qu?c Siam ?? phái m?t ?oàn s? th?n ??n Pháp vào n?m 1684, ???c ng??i Pháp ?áp l?i m?t cách nhi?t thành, m?t n?m sau ?ó Louis XIV ?? c? Alexandre, Chevalier de Chaumont ??n Siam. ??n l??t mình, m?t ?oàn s? th?n Siam khác do Kosa Pan d?n ??u, ???c ti?p ?ón n?ng h?u t?i Versailles vào n?m 1686. Sau ?ó, Louis ?? phái m?t ?oàn s? khác ??n Siam vào n?m 1687, d??i quy?n c?a Simon de la Loubère, và ?nh h??ng c?a Pháp ngày càng t?ng t?i tri?u ?ình Siam, n?i ?? c?p cho Pháp m?t c?n c? h?i quan t?i Mergui (ngày nay là Myeik, Myanmar). Tuy nhiên, cái ch?t c?a Narai, Vua c?a Ayutthaya, v? hành quy?t b? tr??ng than Pháp Constantine Phaulkon và cu?c bao vay Bangkok n?m 1688 ?? ch?m d?t k? nguyên ?nh h??ng c?a Pháp vào n??c này.

Pháp c?ng ?? c? g?ng tham gia tích c?c vào các phái b? truy?n giáo c?a Dòng Tên ??n ?? ch? ??i Thanh. ?? phá v? s? th?ng tr? c?a B? ?ào Nha ? ?ó, Louis ?? c? các nhà truy?n giáo Dòng Tên ??n tri?u ?ình c?a Hoàng ?? Khang Hy vào n?m 1685: Jean de Fontaney, Joachim Bouvet, Jean-Fran?ois Gerbillon, Louis Le Comte và Claude de Visdelou. Louis c?ng ?? ti?p m?t tu s? Dòng Tên ng??i ??i Thanh là Michael Shen Fu-Tsung, t?i Versailles vào n?m 1684. H?n n?a, th? th? và biên d?ch viên c?a Louis là Arcadio Huang là ng??i Trung Qu?c.

??nh cao c?a quy?n l?c

T?p trung quy?n l?c

Chan dung Louis XIV (màu ph?n xám trên gi?y c?a Charles Le Brun, 1667, B?o tàng Louvre)

Vào ??u nh?ng n?m 1680, Louis ?? t?ng c??ng ?áng k? ?nh h??ng c?a Pháp trên tr??ng qu?c t?. Trong n??c, ?ng ?? thành c?ng trong vi?c gia t?ng ?nh h??ng c?a v??ng quy?n và th?m quy?n c?a nó ??i v?i nhà th? và t?ng l?p quy t?c, do ?ó c?ng c? ch? ?? quan ch? chuyên ch? ? Pháp.

Louis ban ??u ?ng h? ch? ngh?a Gallica truy?n th?ng, h?n ch? quy?n l?c c?a Giáo hoàng ? Pháp và tri?u t?p m?t H?i ??ng giáo s? Pháp vào tháng 11 n?m 1681. Tr??c khi gi?i tán 8 tháng sau ?ó, H?i ??ng ?? ch?p nh?n Tuyên b? c?a Giáo s? Pháp, t?ng quy?n l?c c?a hoàng gia b?ng cách làm gi?m quy?n l?c c?a L?nh ??a Giáo hoàng. N?u kh?ng có s? ch?p thu?n c?a hoàng gia, các giám m?c kh?ng th? r?i kh?i Pháp và kh?ng th? kháng cáo lên Giáo hoàng. Ngoài ra, các quan ch?c chính ph? kh?ng th? b? khai tr? vì nh?ng hành vi ph?m t?i khi th?c hi?n nhi?m v? c?a h?. M?c dù nhà vua kh?ng th? ban hành lu?t t?n giáo, nh?ng m?i quy ??nh c?a Giáo hoàng mà kh?ng có s? ch?p thu?n c?a hoàng gia ??u kh?ng có giá tr? ? Pháp. Kh?ng có gì ng?c nhiên khi Giáo hoàng ???ng nhi?m khi ?ó là Inn?centê XI bác b? Tuyên b? này.

Louis ti?p nh?n l?i xin l?i c?a T?ng tr?n Genoa t?i Versailles vào ngày 15 tháng 5 n?m 1685, sau v? b?n phá Genoa. ("Reparation faite à Loui XIV par le Doge de Gênes. 15 mai 1685 c?a Claude Guy Halle, Versailles.)

B?ng cách ??a các nhà quy t?c ??n tri?u ?ình c?a mình t?i Versailles, Louis ?? ??t ???c quy?n ki?m soát ngày càng t?ng ??i v?i t?ng l?p quy t?c Pháp. Theo s? gia Philip Mansel, nhà vua ?? bi?n cung ?i?n thành:

"M?t s? k?t h?p kh?ng th? c??ng l?i c?a th? tr??ng h?n nhan, m?i gi?i vi?c làm và kinh ?? gi?i trí c?a gi?i quy t?c chau ?u, t? hào có nhà hát, opera, am nh?c, c? b?c, tình d?c và (quan tr?ng nh?t) s?n b?n t?t nh?t".

Các c?n h? ???c xay d?ng ?? làm n?i ? cho nh?ng ng??i s?n sàng chi?u chu?ng nhà vua. Tuy nhiên, l??ng h?u và các ??c quy?n c?n thi?t ?? s?ng theo phong cách phù h?p v?i c?p b?c c?a h? ch? có th? có ???c b?ng cách liên t?c ph?c v? cho Louis XIV. Vì m?c ?ích này, m?t nghi l? cung ?ình ph?c t?p ?? ???c t?o ra trong ?ó nhà vua tr? thành tam ?i?m chú y và ???c c?ng chúng quan sát su?t c? ngày. V?i trí nh? tuy?t v?i c?a mình, Louis sau ?ó có th? bi?t ai ?? t?ng ph?c v? ?ng t?i tri?u ?ình và ai ?? v?ng m?t, t?o ?i?u ki?n thu?n l?i cho vi?c phan ph?i các ?u ái và ch?c v? sau ?ó. M?t c?ng c? khác mà Louis s? d?ng ?? ki?m soát gi?i quy t?c c?a mình là ki?m duy?t, th??ng liên quan ??n vi?c m? th? ?? phan bi?t y ki?n ??c?a ng??i vi?t v? chính ph? và nhà vua. H?n n?a, b?ng cách gi?i trí, gay ?n t??ng và thu?n hóa h? b?ng s? xa hoa và nh?ng trò tiêu khi?n khác, Louis kh?ng ch? vun ??p d? lu?n v? mình mà còn ??m b?o r?ng gi?i quy t?c v?n n?m trong t?m ng?m c?a ?ng.

S? xa hoa c?a Louis t?i Versailles ?? v??t xa ph?m vi các nghi l? cung ?ình c?u k?. ?ng ?? nh?n m?t con voi chau Phi làm quà t?ng t? vua B? ?ào Nha. ?ng khuy?n khích các nhà quy t?c hàng ??u ??n s?ng t?i Versailles. ?i?u này, cùng v?i l?nh c?m quan ??i t? nhan ? các l?nh ??a, ?? ng?n c?n gi?i quy t?c dành th?i gian ? ?i?n trang c?a riêng mình và ? các c?n c? quy?n l?c trong l?nh ??a c?a h?, n?i mà h? th??ng ti?n hành các cu?c chi?n tranh c?c b? và am m?u ch?ng l?i chính quy?n hoàng gia. Do ?ó, Louis ?? ép bu?c và d? d? gi?i quy t?c quan s? c? (gi?i "quy t?c ki?m") tr? thành c?n th?n nghi l? c?a mình, làm suy y?u thêm quy?n l?c c?a h?. Thay vào ?ó, ?ng ?? nu?i d??ng nh?ng ng??i dan th??ng ho?c gi?i quan ch?c m?i ???c phong làm quy t?c (gi?i "quy t?c áo choàng"). ?ng phán ?oán r?ng quy?n l?c hoàng gia phát tri?n m?nh m? h?n b?ng cách b? nhi?m nh?ng ng??i này vào các v? trí hành chính và ?i?u hành c?p cao vì h? có th? d? dàng b? sa th?i h?n so v?i nh?ng quy t?c có dòng d?i lau ??i và có ?nh h??ng trong su?t chi?u dài l?ch s? tr??c ?ó. Ng??i ta tin r?ng các chính sách c?a Louis b?t ngu?n t? nh?ng tr?i nghi?m c?a chính ?ng trong th?i k? Fronde, khi nh?ng ng??i ?àn ?ng có dòng d?i cao quy s?n sàng tham gia vào cu?c n?i lo?n ch?ng l?i nhà vua c?a h?, k? c? nh?ng quy t?c có cùng huy?t th?ng v?i hoàng gia. Chi?n th?ng này tr??c gi?i quy t?c có th? ?? ??m b?o ch?m d?t các cu?c n?i chi?n l?n ? Pháp cho ??n Cách m?ng Pháp kho?ng m?t th? k? sau ?ó.

N??c Pháp là tam ?i?m c?a chi?n tranh

Louis XIV

D??i th?i Louis XIV, V??ng qu?c Pháp là m?t c??ng qu?c hàng ??u ? chau ?u và h?u h?t các cu?c chi?n ??u xoay quanh tính hi?u chi?n c?a v??ng qu?c này. Kh?ng có qu?c gia chau ?u nào v??t qua Pháp v? dan s? và có th? sánh ???c v?i s? giàu có c?a nó, ngoài ra, nó còn có m?t quan ??i chuyên nghi?p và m?nh m?. Pháp ?? ph?n l?n tránh ???c s? tàn phá c?a Chi?n tranh Ba m??i n?m. ?i?m y?u c?a n??c này bao g?m h? th?ng tài chính kém hi?u qu?, ph?i ch?u áp l?c l?n ?? chi tr? cho các cu?c phiêu l?u quan s?, và xu h??ng liên minh ch?ng l?i n??c này c?a h?u h?t các c??ng qu?c khác.

Trong th?i k? tr? vì c?a Louis, Pháp ?? ti?n hành 3 cu?c chi?n tranh l?n: Chi?n tranh Pháp-Hà Lan, Chi?n tranh Chín n?m và Chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha. Ngoài ra còn có hai cu?c xung ??t nh? h?n: Chi?n tranh Phan quy?n (Guerre de Dévolution) và Chi?n tranh Tái h?p (Guerre des Réunions). Các cu?c chi?n tranh này r?t t?n kém nh?ng ?? ??nh hình chính sách ??i ngo?i c?a Louis XIV và chính tính cách c?a ?ng ?? ??nh hình cách ti?p c?n c?a ?ng. ???c thúc ??y "b?ng s? k?t h?p gi?a th??ng m?i, tr? thù và khiêu khích", Louis c?m th?y r?ng chi?n tranh là cách ly t??ng ?? nang cao vinh quang c?a mình. Trong th?i bình, ?ng t?p trung vào vi?c chu?n b? cho các cu?c chi?n tranh ti?p theo. ?ng ra l?nh cho các nhà ngo?i giao c?a mình r?ng nhi?m v? c?a h? là t?o ra l?i th? chi?n thu?t và chi?n l??c cho quan ??i Pháp. ??n n?m 1695, Pháp v?n gi? ???c ph?n l?n quy?n th?ng tr? c?a mình nh?ng ?? m?t quy?n ki?m soát vùng bi?n vào tay V??ng qu?c Anh và C?ng hòa Hà Lan, và h?u h?t các qu?c gia, c? Tin Lành và C?ng giáo, ??u liên minh ch?ng l?i Pháp. Sébastien Le Prestre de Vauban, nhà chi?n l??c quan s? hàng ??u c?a Pháp, ?? c?nh báo Louis vào n?m 1689 r?ng m?t "Liên minh" thù ??ch trên bi?n s? là quá m?nh ??i v?i Pháp. ?ng khuy?n ngh? Pháp nên ph?n c?ng b?ng cách c?p phép cho các tàu bu?n c?a Pháp quy?n t?n c?ng và b?t gi? các tàu bu?n c?a ??i ph??ng trong khi tránh xa h?i quan c?a h?:

"Pháp có k? thù c?ng khai là các nhà n??c ??c và t?t c? các nhà n??c mà qu?c gia này sáp nh?p; Tay Ban Nha và t?t c? các nhà n??c ph? thu?c ? Chau ?u, Chau á, Chau Phi và Chau M? c?a nó; C?ng t??c x? Savoy [? Y], Anh, Scotland, Ireland và t?t c? các thu?c ??a c?a h? ? ??ng và Tay ?n; và Hà Lan v?i t?t c? các thu?c ??a c?a nó ? b?n góc th? gi?i, n?i h? có các c? s? l?n. Pháp có... nh?ng k? thù kh?ng c?ng khai, thù ??ch gián ti?p, thù ??ch và ghen t? v?i s? v? ??i c?a mình, ?an M?ch, Th?y ?i?n, Ba Lan, B? ?ào Nha, Venice, Genoa và m?t ph?n c?a Liên bang Th?y S?, t?t c? các qu?c gia này ??u bí m?t giúp ?? k? thù c?a Pháp b?ng cách cho thuê quan ??i, cho h? vay ti?n, b?o v? và che ??y ho?t ??ng th??ng m?i c?a h?."

Vauban bi quan v? nh?ng ng??i ???c g?i là b?n bè và ??ng minh c?a Pháp:

"??i v?i nh?ng ng??i b?n th? ?, v? d?ng ho?c b?t l?c, Pháp có Giáo hoàng, ng??i th? ?; Vua Anh [James II] ?? b? tr?c xu?t kh?i ngai vàng; ??i c?ng t??c x? Toscana; C?ng t??c x? Mantua, Modena và Parma [t?t c? ??u ? Y]; và phe phái khác c?a Th?y S?. M?t s? ng??i trong s? h? chìm ??m trong s? m?m y?u ??n t? nhi?u n?m hòa bình, nh?ng ng??i khác thì l?nh lùng trong tình c?m c?a h?.... Ng??i Anh và ng??i Hà Lan là nh?ng tr? c?t chính c?a Liên minh; h? ?ng h? nó b?ng cách gay chi?n v?i chúng ta cùng v?i các c??ng qu?c khác, và h? duy trì nó b?ng s? ti?n mà h? tr? hàng n?m cho... ??ng minh.... Do ?ó, chúng ta ph?i quay l?i v?i các ?oàn thuy?n bu?n t? nhan nh? m?t ph??ng pháp ti?n hành chi?n tranh kh? thi nh?t, ??n gi?n nh?t, r? nh?t và an toàn nh?t, và s? t?n ít chi phí nh?t cho nhà n??c, ??c bi?t là vì Nhà vua s? kh?ng ph?i ch?u b?t k? t?n th?t nào, ng??i h?u nh? kh?ng ph?i m?o hi?m ?i?u gì.... Nó s? làm giàu cho ??t n??c, ?ào t?o nhi?u s? quan gi?i cho Nhà vua và trong m?t th?i gian ng?n bu?c k? thù c?a ?ng ph?i c?u hòa."

S?c l?nh Fontainebleau

Bài chi ti?t: S?c l?nh Fontainebleau

Louis XIV vào n?m 1685, n?m ?ng b?i b? S?c l?nh Nantes

Louis quy?t ??nh ?àn áp nh?ng ng??i Tin Lành và h?y b? S?c l?nh Nantes n?m 1598, s?c l?nh trao cho nh?ng ng??i Huguenot quy?n t? do chính tr? và t?n giáo. ?ng coi s? t?n t?i dai d?ng c?a ??o Tin Lành là l?i nh?c nh? ?áng x?u h? v? s? b?t l?c c?a hoàng gia. Xét cho cùng, S?c l?nh Nantes là s? nh??ng b? th?c d?ng c?a ?ng n?i ?ng là Henri IV c?a Pháp, nh?m ch?m d?t các cu?c Chi?n tranh t?n giáo lau ??i ? Pháp. M?t y?u t? khác trong suy ngh? c?a Louis là nguyên t?c th?nh hành c?a chau ?u ???ng th?i nh?m ??m b?o s? ?n ??nh chính tr? x? h?i, Cuius regio, eius religio ("v??ng qu?c c?a ai, t?n giáo c?a ng??i ?ó"), y t??ng r?ng t?n giáo c?a ng??i cai tr? ph?i là t?n giáo c?a v??ng qu?c (nh? ?? ???c xác nh?n ban ??u ? Trung ?u trong Hòa ??c T?n giáo Augsburg n?m 1555).

?áp l?i các ki?n ??ngh?, ban ??u Louis lo?i nh?ng ng??i Tin Lành kh?i các ch?c v?, h?n ch? các cu?c h?p c?a các giáo ?oàn, ?óng c?a các nhà th? bên ngoài các khu v?c ???c S?c l?nh quy ??nh, c?m nh?ng ng??i rao gi?ng Tin Lành c?ng khai và c?m di c? Tin Lành trong n??c. ?ng c?ng kh?ng cho phép các cu?c h?n nhan gi?a ng??i Tin Lành và C?ng giáo mà có bên th? ba ph?n ??i, khuy?n khích các s? m?nh cho ng??i Tin Lành và khen th??ng nh?ng ng??i c?i ??o sang C?ng giáo. S? phan bi?t ??i x? này kh?ng g?p ph?i nhi?u s? ph?n ??i c?a ng??i Tin Lành và m?t s? c?i ??o ?n ??nh c?a ng??i Tin Lành ?? di?n ra, ??c bi?t là trong gi?i tinh hoa quy t?c.

N?m 1681, Louis ?? t?ng c??ng ?àn áp ng??i Tin Lành m?t cách ?áng k?. Nguyên t?c Cuius regio, eius religio (v??ng qu?c c?a ai, t?n giáo c?a ng??i ?ó) nói chung c?ng có ngh?a là nh?ng ??i t??ng t? ch?i c?i ??o có th? di c? kh?i Pháp, nh?ng Louis ?? c?m di c? và th?c s? nh?n m?nh r?ng t?t c? ng??i Tin Lành ph?i c?i ??o. Th? hai, theo ?? xu?t c?a René de Marillac và H?u t??c x? Louvois, ?ng b?t ??u cho lính k? binh l?u trú trong nhà c?a ng??i Tin Lành. M?c dù ?i?u này n?m trong quy?n h?p pháp c?a nhà vua, nh?ng chính sách dragonnades ?? gay ra gánh n?ng tài chính nghiêm tr?ng cho ng??i Tin Lành và s? l?m d?ng tàn b?o. Có 300.000 ??n 400.000 ng??i Huguenot ?? c?i ??o, vì ?i?u này giúp ng??i c?i ??o có ???c nh?ng ph?n th??ng tài chính và c?ng nh? thoát kh?i các cu?c t?n c?a l?c l??ng dragonnades.

Nh?ng ng??i n?ng dan Tin Lành ?? n?i lo?n ch?ng l?i các cu?c t?n c?ng dragonnades' (cu?c c?i ??o do nh?ng k? binh r?ng th?c hi?n, ???c g?i là "nh?ng nhà truy?n giáo ?i ?ng") theo S?c l?nh Fontainebleau.

Vào ngày 15 tháng 10 n?m 1685, Louis XIV ban hành S?c l?nh Fontainebleau và s?c l?nh này ?? b?i b? m?i ??c quy?n phát sinh và nh?ng ??c quy?n có trong S?c l?nh Nantes. Theo s?c l?nh c?a mình, Louis kh?ng còn ch?p nh?n s? t?n t?i c?a các nhóm Tin Lành, m?c s? ho?c nhà th? Tin Lành ? Pháp. Kh?ng ???c xay d?ng thêm nhà th? nào n?a và nh?ng nhà th? ?? t?n t?i s? b? phá b?. Các m?c s? có th? l?a ch?n s?ng l?u vong ho?c th? t?c. Nh?ng ng??i Tin Lành ?? ch?ng l?i vi?c c?i ??o gi? ?ay s? b? r?a t?i c??ng b?c ? nhà th? C?ng giáo.

Các nhà s? h?c ?? tranh lu?n v? ly do Louis ban hành S?c l?nh Fontainebleau. ?ng có th? ?ang tìm cách xoa d?u Giáo hoàng Innocent XI, ng??i có m?i quan h? c?ng th?ng và s? h? tr? c?a giáo hoàng là c?n thi?t ?? quy?t ??nh k?t qu? c?a cu?c kh?ng ho?ng k? v? t?i Tuy?n h?u x? K?ln. Louis c?ng có th? ?? hành ??ng ?? qua m?t Hoàng ?? Leopold I c?a Thánh ch? La M? và giành l?i uy tín qu?c t? sau khi ng??i này ?ánh b?i ?? qu?c Ottoman mà kh?ng c?n s? giúp ?? c?a Louis. N?u kh?ng ph?i nh?ng ly do ?ó, Louis XIV có th? ch? ??n thu?n là mu?n ch?m d?t nh?ng chia r? còn l?i trong x? h?i Pháp có t? th?i Chi?n tranh t?n giáo b?ng cách th?c hi?n l?i th? ??ng quang c?a mình là xóa b? tà giáo.

Nhi?u nhà s? h?c ?? lên án S?c l?nh Fontainebleau là có h?i nghiêm tr?ng cho n??c Pháp. ?? ?ng h? quan ?i?m này, h? trích d?n cu?c di c? c?a kho?ng 200.000 ng??i Huguenot có trình ?? cao (kho?ng m?t ph?n t? dan s? theo ??o Tin Lành, ho?c 1% dan s? Pháp) ?? b?t ch?p các s?c l?nh c?a hoàng gia và ch?y tr?n kh?i Pháp ??n các qu?c gia theo ??o Tin Lành khác nhau, làm suy y?u n?n kinh t? Pháp và làm giàu cho n?n kinh t? c?a các qu?c gia theo ??o Tin Lành. Tuy nhiên, m?t s? nhà s? h?c khác xem nh?n ??nh ? trên là m?t s? c??ng ?i?u. H? l?p lu?n r?ng h?u h?t các doanh nhan và nhà c?ng nghi?p theo ??o Tin Lành hàng ??u c?a Pháp ?? c?i sang C?ng giáo và v?n ? l?i.

?i?u ch?c ch?n là ph?n ?ng ??i v?i S?c l?nh này là trái chi?u. Ngay c? khi các nhà l?nh ??o C?ng giáo Pháp han hoan, Giáo hoàng Innocent XI v?n tranh lu?n v?i Louis v? ch? ngh?a Gallica và ch? trích vi?c s? d?ng b?o l?c trong vi?c c?i ??o. Nh?ng ng??i theo ??o Tin Lành trên kh?p chau ?u kinh hoàng tr??c cách ??i x? c?a Louis ??i v?i nh?ng ??ng ??o c?a mình, nh?ng h?u h?t nh?ng ng??i theo ??o C?ng giáo ? Pháp ??u hoan nghênh ??ng thái này. Tuy nhiên, kh?ng th? ph? nh?n r?ng hình t??ng c?ng khai c?a Louis ? h?u h?t chau ?u, ??c bi?t là ? các khu v?c theo ??o Tin Lành, ?? b? giáng m?t ?òn n?ng n?.

Tuy nhiên, cu?i cùng, m?c dù có nh?ng c?ng th?ng m?i v?i ng??i Camisard ? mi?n nam-trung n??c Pháp vào cu?i tri?u ??i c?a mình, Louis có th? ?? giúp ??m b?o r?ng ng??i k? nhi?m c?a ?ng s? ít g?p ph?i nh?ng tr??ng h?p xáo tr?n d?a trên t?n giáo h?n ?? t?ng gay ra tai h?a cho t? tiên c?a ?ng. X? h?i Pháp s? thay ??i ?? nhi?u vào th?i h?u du? c?a ?ng, Louis XVI, ?? chào ?ón s? khoan dung th?ng qua S?c l?nh Versailles n?m 1787, còn ???c g?i là S?c l?nh khoan dung. S?c l?nh này ?? kh?i ph?c l?i quy?n c?ng dan và quy?n t? do th? cúng c?ng khai cho nh?ng ng??i kh?ng theo ??o C?ng giáo, bao g?m c? ng??i Do Thái giáo. V?i s? ra ??i c?a Cách m?ng Pháp n?m 1789, nh?ng ng??i theo ??o Tin Lành ?? ???c trao quy?n bình ??ng v?i nh?ng ng??i theo C?ng giáo La M?.

Chi?n tranh Chín n?m

Bài chi ti?t: Chi?n tranh Chín n?m

Nguyên nhan và di?n bi?n c?a cu?c chi?n

Tr?n Fleurus, n?m 1690

Louis XIV n?m 1690

Chi?n tranh Chín n?m, kéo dài t? n?m 1688 ??n n?m 1697, ?? kh?i ??u cho m?t giai ?o?n suy thoái v? v?n m?nh chính tr? và ngo?i giao c?a Louis XIV. Nó phát sinh t? hai s? ki?n ? vùng Rheinland. ??u tiên, vào n?m 1685, Tuy?n h?u x? Pfalz là Karl II qua ??i. T?t c? nh?ng ng??i còn l?i trong gia ?ình tr?c h? c?a ?ng là ch? dau c?a Louis, Elizabeth Charlotte. Lu?t Salic r? ràng ?? c?m bà k? th?a ??t ?ai và ch?c Tuy?n ?? h?u c?a anh trai mình. Ng??c l?i, Elizabeth r? ràng có quy?n ???c chia tài s?n cá nhan c?a gia ?ình. Louis ?? thúc ??y các yêu sách c?a bà v? ??t ?ai và tài s?n, hy v?ng r?ng ít nh?t, nh?ng th? sau s? ???c trao cho bà. Sau ?ó, vào n?m 1688, Maximilian Heinrich x? Bayern, T?ng giám m?c K?ln, m?t ??ng minh c?a Pháp, ?? qua ??i. T?ng giáo ph?n theo truy?n th?ng do Tri?u ??i Wittelsbach x? Bayern n?m gi?, Tuy?n h?u x? Bayern yêu c?u thay th? Maximilian Heinrich b?ng Joseph Clemens x? Bayern, khi ?ó m?i ch? 17 tu?i và th?m chí còn ch?a ???c th? phong linh m?c. Thay vào ?ó, Louis tìm cách ??a ?ng c? viên mình là Wilhelm Egon von Fürstenberg, lên n?m quy?n ?? ??m b?o r?ng nhà n??c Rheinish quan tr?ng v?n là ??ng minh c?a Pháp.

Xét ??n các chính sách ??i ngo?i và ??i n?i c?a Louis vào ??u nh?ng n?m 1680, ???c coi là hung h?ng, các hành ??ng c?a nhà vua, ???c thúc ??y b?i các cu?c kh?ng ho?ng k? v? vào cu?i nh?ng n?m 1680, ?? gay ra m?i quan ng?i và báo ??ng ? nhi?u n?i t?i chau ?u. ?i?u này d?n ??n vi?c thành l?p Liên minh Augsburg n?m 1686, g?m có Hoàng ?? La M? Th?n thánh, Tay Ban Nha, Th?y ?i?n, Tuy?n h?u x? Sachsen và Tuy?n h?u x? Bayern. Y ??nh c?a h? là ??a Pháp tr? l?i v?i biên gi?i ?? th?a thu?n trong Hi?p ??c Nijmegen. Vi?c Hoàng ?? Leopold I liên t?c t? ch?i chuy?n Hi?p ??nh ?ình chi?n Ratisbon thành m?t hi?p ??c v?nh vi?n ?? làm d?y lên n?i s? c?a Louis r?ng Hoàng ?? s? quay sang Pháp và t?n c?ng Reunions sau khi gi?i quy?t xong c?ng vi?c c?a mình ? Bán ??o Balkan.

M?t s? ki?n khác mà Louis th?y b? ?e d?a là Cách m?ng Vinh quang c?a Anh n?m 1688. M?c dù Vua James II c?a Anh theo C?ng giáo, hai c? con gái theo Anh giáo c?a ?ng là V??ng n? Mary và V??ng n? Anne, ?? ??m b?o cho ng??i dan Anh m?t s? k? v? mà quan ch? theo Tin Lành. Nh?ng khi con trai c?a James II là James Francis Edward Stuart chào ??i, ?ng ?? ???c ?u tiên k? v? h?n các ch? gái c?a mình. ?i?u này d??ng nh? báo hi?u m?t k? nguyên c?a các qu?c v??ng theo C?ng giáo ? Anh. Các l?nh chúa theo ??o Tin Lành ?? kêu g?i Than v??ng Wilheim III x? Orange, cháu ngo?i c?a Charles I c?a Anh, ??n giúp ?? h?. ?ng ?? ?i thuy?n ??n Anh cùng v?i quan ??i m?c dù Louis ?? c?nh báo r?ng Pháp s? coi ?ó là m?t s? khiêu khích. Ch?ng ki?n ??nhi?u cu?c ?ào ng?, ngay c? trong s? nh?ng ng??i than c?n nh?t, James II ?? ch?y tr?n kh?i Anh. Qu?c h?i tuyên b? ngai vàng b? b? tr?ng và trao nó cho con gái c?a James là Mary cùng con r? là William. Ch?ng Pháp quy?t li?t, William (bay gi? là William III c?a Anh) ?? ??y các v??ng qu?c m?i c?a mình vào chi?n tranh, do ?ó bi?n Liên minh Augsburg thành ??i liên minh. Tr??c khi ?i?u này x?y ra, Louis mong ??i cu?c vi?n chính c?a William ??n Anh s? t?p trung ngu?n l?c c?a các ??ng minh ??n Anh, vì v?y Louis ?? ?i?u ??ng quan ??i ??n vùng Rhineland sau t?i h?u th? h?t h?n, các Than v??ng Thánh ch? La M? bu?c ph?i xác nh?n Hi?p ??nh ?ình chi?n Ratisbon và ch?p nh?n các yêu c?u c?a ?ng v? cu?c kh?ng ho?ng k? v?. Cu?c ?i?u ??ng quan s? này c?ng nh?m m?c ?ích b?o v? các t?nh phía ??ng c?a Pháp kh?i cu?c xam l??c c?a Thánh ch? La M? b?ng cách t??c ?o?t ngu?n cung c?p l??ng th?c c?a quan ??i ??i ph??ng, do ?ó gi?i thích chính sách tiêu th? ph? ??u ???c theo ?u?i ? ph?n l?n phía tay nam c?a Thánh ch? La M? ("S? tàn phá c?a Palatinate").

Louis XIV trong cu?c cu?c vay h?m Namur (1692)

Quan ??i Pháp nói chung ?? giành chi?n th?ng trong su?t cu?c chi?n vì các cam k?t c?a ?? qu?c La M? Th?n thánh ? Balkan, ?u th? v? h?u c?n c?a Pháp và ch?t l??ng c?a các v? t??ng Pháp là Fran?ois Henri de Montmorency-Bouteville, duc de Luxembourg (h?c trò n?i ti?ng c?a Than v??ng x? Condé).[80] ?ng ?? giành chi?n th?ng t?i các tr?n Fleurus n?m 1690, Steenkerque n?m 1692 và Landen n?m 1693, m?c dù các tr?n chi?n này t? ra kh?ng gay ra nhi?u khó kh?n v? m?t chi?n l??c, ch? y?u là do b?n ch?t c?a chi?n tranh vào cu?i th? k? XVII.

Marshal de Luxembourg

M?c dù n? l?c kh?i ph?c ngai vàng cho James II c?a Anh ?? th?t b?i t?i Tr?n s?ng Boyne n?m 1690, Pháp ?? tích l?y ???c m?t lo?t chi?n th?ng t? Flanders ? phía b?c, ??c ? phía ??ng, Y và Tay Ban Nha ? phía nam, ??n thu? chi?n trên ??i d??ng và t?i các thu?c ??a. Louis ?ích than giám sát vi?c chi?m Mons n?m 1691 và Namur n?m 1692. C?ng t??c x? Luxembourg ?? trao cho Pháp tuy?n phòng th? Sambre b?ng cách chi?m Charleroi n?m 1693. Pháp c?ng ?? tràn ng?p h?u h?t C?ng qu?c Savoia sau các tr?n Marsaglia và tr?n Staffarde n?m 1693. Trong khi tình tr?ng b? t?c trên bi?n x?y ra sau chi?n th?ng c?a Pháp t?i Tr?n Beachy Head n?m 1690 và chi?n th?ng c?a ??ng minh t?i Barfleur-La Hougue n?m 1692, Tr?n Torroella n?m 1694, ?? khi?n Catalonia ph?i ch?u cu?c xam l??c c?a Pháp, ??nh ?i?m là vi?c chi?m ???c Barcelona. Ng??i Hà Lan ?? chi?m ???c Pondichéry trên ti?u l?c ??a ?n ?? vào n?m 1693, nh?ng m?t cu?c ??t kích c?a Pháp n?m 1697 vào Tay Ban Nha t?i c?ng Cartagena, ?? mang l?i m?t kh?i tài s?n tr? giá 10.000.000 livre cho Louis XIV.

Vào tháng 7 n?m 1695, thành ph? Namur, b? ng??i Pháp chi?m ?óng trong 3 n?m, ?? b? quan ??i ??ng minh do William III ch? huy bao vay. Louis XIV ?? ra l?nh phá h?y b?t ng? m?t thành ph? c?a ng??i Flemish ?? ?ánh l?c h??ng s? chú y c?a nh?ng ??i quan này. ?i?u này d?n ??n cu?c ném bom Brussels, trong ?ó h?n 4.000 tòa nhà ?? b? phá h?y, bao g?m toàn b? trung tam thành ph?. Chi?n l??c này ?? th?t b?i, vì Namur ?? th?t th? 3 tu?n sau ?ó, nh?ng ?? làm t?n h?i ??n danh ti?ng c?a Louis XIV: m?t th? k? sau, Hoàng ?? Napoleon I coi cu?c ném bom là "man r? và v? ích".

Th?y ?i?n ?? ?? xu?t hòa bình v?i Pháp vào n?m 1690. ??n n?m 1692, c? hai bên ??u r? ràng mu?n hòa bình và các cu?c ?àm phán song ph??ng bí m?t ?? b?t ??u, nh?ng kh?ng có k?t qu?. Louis ?? c? g?ng phá v? liên minh ch?ng l?i ?ng b?ng cách gi?i quy?t v?i nh?ng ??i th? riêng l? nh?ng kh?ng ??t ???c m?c tiêu cho ??n n?m 1696 khi Nhà Savoia ??ng y v?i Hi?p ??c Turin và ??i phe. Sau ?ó, các thành viên c?a Liên minh Augsburg ?? v?i v? ??n bàn hòa bình và các cu?c ?àm phán v? m?t n?n hòa bình chung ?? b?t ??u m?t cách nghiêm túc, lên ??n ??nh ?i?m là Hòa ??c Ryswick n?m 1697.

Hòa bình c?a Ryswick

Bài chi ti?t: Hòa ??c Ryswick

Hòa ??c Ryswick ?? ch?m d?t Chi?n tranh Liên minh Augsburg và gi?i tán ??i Liên minh. B?ng cách thao túng s? ganh ?ua và nghi ng? gi?a các thành viên trong liên mihn, Louis ?? chia r? k? thù và phá v? quy?n l?c c?a h?.

Hi?p ??c mang l?i nhi?u l?i ích cho n??c Pháp. Louis ??m b?o ch? quy?n v?nh vi?n c?a Pháp ??i v?i toàn b? Alsace, bao g?m c? Strasbourg, và thi?t l?p s?ng Rhein là biên gi?i Pháp-??c (cho ??n ngày nay). Pondichéry và Acadia ?? ???c tr? l?i cho Pháp, và vi?c Louis s? h?u Saint-Domingue trên th?c t? ???c c?ng nh?n là h?p pháp. Tuy nhiên, ?ng ?? tr? l?i Catalonia và h?u h?t Reunion.

?u th? quan s? c?a Pháp có th? ?? cho phép ?ng thúc ??y các ?i?u kho?n có l?i h?n. Do ?ó, s? hào phóng c?a ?ng ??i v?i Tay Ban Nha liên quan ??n Catalonia ?? ???c coi là m?t s? nh??ng b? ?? nu?i d??ng tình c?m than Pháp và cu?i cùng có th? ?? khi?n Vua Carlos II c?a Tay Ban Nha ch? ??nh cháu n?i c?a Louis là V??ng t?n Philip, C?ng t??c x? Anjou làm ng??i th?a k? ngai vàng Tay Ban Nha. ?? ??i l?y kho?n b?i th??ng tài chính, Pháp ?? t? b? quy?n l?i c?a mình ? Tuy?n h?u x? K?ln và Tuy?n h?u x? Pfalz. C?ng qu?c Lorraine, n?i b? ng??i Pháp chi?m ?óng t? n?m 1670, ?? ???c tr? l?i cho C?ng t??c Leopold, m?c dù quan ??i Pháp ???c quy?n hành quan qua l?nh th? c?ng qu?c, nh?ng nó kh?ng còn là c?a Pháp. William và Mary ???c c?ng nh?n là ??ng quan ch? c?a Anh, và Louis ?? rút l?i s? ?ng h? ??i v?i c?u v??ng James II c?a Anh. C?ng hòa Hà Lan ???c trao quy?n ??n trú t?i các pháo ?ài ? Hà Lan thu?c Tay Ban Nha, ?óng vai trò nh? m?t rào c?n b?o v? ch?ng l?i s? xam l??c có th? x?y ra c?a Pháp trong t??ng lai. M?c dù ? m?t s? khía c?nh, Hòa ??c Ryswick có v? là m?t th?t b?i v? m?t ngo?i giao ??i v?i Louis vì ?ng ?? kh?ng ??a ???c nh?ng than v??ng ch? h?u vào quy?n ki?m soát Tuy?n h?u x? Pfalz ho?c Tuy?n h?u x? K?ln, nh?ng ?ng ?? th?c hi?n ???c nhi?u m?c tiêu ??t ra trong t?i h?u th? n?m 1688 c?a mình. Trong m?i tr??ng h?p, hòa bình vào n?m 1697 là ?i?u Louis mong mu?n, vì n??c Pháp ?? ki?t qu? vì chi?n tranh.

Chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha

Bài chi ti?t: Chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha

Nguyên nhan và s? phát tri?n c?a chi?n tranh

Felipe V c?a Tay Ban Nha

Vào th?i ?i?m Hòa ??c Ryswick ???c ky k?t, quy?n k? v? c?a Tay Ban Nha ?? tr? thành m?i quan tam c?a các nhà l?nh ??o chau ?u trong h?n 40 n?m. Vua Carlos II c?a Tay Ban Nha cai tr? m?t ?? ch? r?ng l?n bao g?m Tay Ban Nha, V??ng qu?c Napoli, V??ng qu?c Sicilia, C?ng qu?c Milan, Hà Lan thu?c Tay Ban Nha và nhi?u thu?c ??a c?a Tay Ban Nha ? chau M?. Tuy nhiên, ?ng kh?ng có con và do ?ó kh?ng có ng??i th?a k? tr?c ti?p.

Nh?ng ng??i yêu sách quy?n th?a k? ??i v?i ngai vàng c?a Tay Ban Nha thu?c v? các gia ?ình c?m quy?n c?a Pháp và áo. Yêu c?u c?a Pháp b?t ngu?n t? m? c?a Louis XIV là Anne c?a áo (ch? gái c?a Felipe IV c?a Tay Ban Nha) và v? ?ng là María Teresa c?a Tay Ban Nha (con gái l?n c?a Felipe IV). D?a trên lu?t v? quy?n th?a k?, Pháp có l?i th? t?t h?n v? quy?n th?a k?, vì nó b?t ngu?n t? nh?ng ng??i con gái l?n nh?t trong hai th? h?. Tuy nhiên, trong các h?p ??ng h?n nhan, các n? th?a k? ?? ch?p nh?n t? b? quy?n k? v? c?a mình, chính ?i?u này ?? làm ph?c t?p trong v?n ?? th?a k?. Tuy nhiên, trong tr??ng h?p c?a María Teresa, vi?c t? b? ???c coi là b? v? hi?u do Tay Ban Nha vi ph?m h?p ??ng h?n nhan. Ng??c l?i, kh?ng có s? t? b? nào làm ?nh h??ng ??n yêu c?u quy?n k? v? c?a con trai Hoàng ?? Leopold I là Karl, ??i c?ng t??c c?a áo, cháu trai c?a María Ana c?a Tay Ban Nha, con gái út c?a Felipe III. Ng??i Anh và ng??i Hà Lan lo s? r?ng m?t v? vua Tay Ban Nha g?c Pháp ho?c áo s? ?e d?a ??n s? can b?ng quy?n l?c và do ?ó ?? ?u tiên quy?n k? v? c?a Than v??ng x? Bayern là Joseph Ferdinand, cháu trai c?a Hoàng ?? Leopold I th?ng qua ng??i v? ??u tiên c?a ?ng là Margarita Teresa c?a Tay Ban Nha (con gái út c?a Felipe IV).

Trong n? l?c tránh chi?n tranh, Louis ?? ky Hi?p ??c Hague v?i William III c?a Anh vào n?m 1698. Th?a thu?n này chia các l?nh th? bán ??o Y c?a Tay Ban Nha cho con trai c?a Louis XVI là Grand Dauphin và ??i c?ng t??c Karl, ph?n còn l?i c?a ?? ch? ???c trao cho Joseph Ferdinand. William III ?? ??ng y cho phép các l?nh th? m?i c?a Dauphin tr? thành m?t ph?n c?a Pháp khi ng??i này k? v? ngai vàng c?a cha mình. Tuy nhiên, nh?ng ng??i ky k?t ?? kh?ng tham kh?o y ki?n ??c?a Tay Ban Nha, và Carlos II c?a Tay Ban Nha ?? ph?n ??i m?nh m? vi?c chia c?t ?? ch? c?a mình. N?m 1699, ?ng ?? xác nh?n l?i di chúc n?m 1693 c?a mình, trong ?ó ??a Joseph Ferdinand tr? thành ng??i k? v? duy nh?t c?a ?ng.

Ch? 6 tháng sau, Joseph Ferdinand qua ??i. Do ?ó, vào n?m 1700, Louis và William III l?i ky k?t m?t th?a thu?n phan chia m?i th?ng qua Hi?p ??c London. Hi?p ??c này phan chia Tay Ban Nha, Vùng ??t th?p và các thu?c ??a c?a Tay Ban Nha cho ??i c?ng t??c Karl. Dauphin c?a Pháp s? nh?n ???c t?t c? các vùng l?nh th? trên bán ??o Y thu?c Tay Ban Nha. Carlos II th?a nh?n r?ng ?? ch? c?a ?ng ch? có th? kh?ng b? chia c?t b?ng cách ?? l?i toàn b? cho m?t thành viên thu?c hoàng gia Pháp ho?c m?t thành viên Nhà Habsburg. D??i áp l?c c?a ng??i v? g?c ??c c?a mình là Maria Anna x? Neuburg, Carlos II ?? ch? ??nh ??i c?ng t??c Karl là ng??i th?a k? duy nh?t c?a mình.

S? ch?p thu?n di chúc c?a Carlos II và h?u qu?

Louis n?m 1701

Trên gi??ng b?nh n?m 1700, Carlos II c?a Tay Ban Nha b?t ng? thay ??i di chúc. S? th? hi?n r? ràng v? ?u th? quan s? c?a Pháp trong nhi?u th?p k? tr??c th?i ?i?m này, phe than Pháp t?i tri?u ?ình Tay Ban Nha và th?m chí c? Giáo hoàng Inn?centê XII ?? thuy?t ph?c ?ng r?ng Pháp có nhi?u kh? n?ng b?o toàn nguyên v?n ?? ch? c?a ?ng h?n. Do ?ó, ?ng ?? trao toàn b? ?? ch? c?a mình cho con trai th? hai c?a Grand Dauphin là Philip, C?ng t??c x? Anjou, cháu n?i c?a Louis XIV, v?i ?i?u ki?n là nó kh?ng b? chia c?t. C?ng t??c x? Anjou kh?ng n?m trong dòng d?i k? v? tr?c ti?p c?a Pháp, do ?ó vi?c ?ng ti?p nh?n ngai vàng Tay Ban Nha s? kh?ng t?o ra s? th?ng nh?t gi?a hai ngai vàng Pháp và Tay Ban Nha th?ng qua Liên minh cá nhan. N?u C?ng t??c x? Anjou t? ch?i quy?n k? v?, ngai vàng s? ???c trao cho em trai ?ng là Charles, C?ng t??c x? Berry. N?u C?ng t??c x? Berry t? ch?i, ngai vàng s? thu?c v? ??i c?ng t??c Karl c?a áo, sau ?ó là quy?n th?a k? c?a Nhà Savoia có h? hàng xa, n?u Karl t? ch?i quy?n th?a k?.

Louis XIV ph?i ??i m?t v?i m?t l?a ch?n khó kh?n. ?ng có th? ??ng y phan chia các thu?c ??a c?a Tay Ban Nha và tránh m?t cu?c chi?n tranh chung, ho?c ch?p nh?n di chúc c?a Carlos II và xa lánh ph?n l?n chau ?u. Ban ??u, ?ng có th? có xu h??ng tuan th? các hi?p ??c phan chia, nh?ng s? kh?ng kh?ng c?a Grand Dauphin ?? thuy?t ph?c ?ng làm ng??c l?i. H?n n?a, b? tr??ng ngo?i giao c?a Louis là Jean-Baptiste Colbert, H?u t??c x? Torcy, ch? ra r?ng chi?n tranh v?i Hoàng ?? Thánh ch? La M? g?n nh? ch?c ch?n s? x?y ra cho dù Louis ch?p nh?n các hi?p ??c phan chia hay di chúc c?a Carlos II. ?ng nh?n m?nh r?ng, n?u x?y ra chi?n tranh, William III c?a Anh khó có th? ??ng v? phía Pháp vì ?ng "?? ky m?t hi?p ??c ?? tránh chi?n tranh và kh?ng có y ??nh tham chi?n ?? th?c hi?n hi?p ??c". Th?t v?y, trong tr??ng h?p chi?n tranh, vi?c ki?m soát ???c vùng ??t ?ang tranh ch?p có th? s? t?t h?n. Do ?ó, cu?i cùng, Louis quy?t ??nh ch?p nh?n di chúc c?a Carlos II. Philip, C?ng t??c x? Anjou, do ?ó ?? ti?p nh?n ngai vàng Tay Ban Nhà v?i v??ng hi?u Felipe V.

H?u h?t các nhà cai tr? chau ?u ???ng th?i ch?p nh?n Philip tr? thành vua Tay Ban Nha, m?t s? thì mi?n c??ng ch?p nh?n. Tùy thu?c vào quan ?i?m c?a m?t ng??i v? tính t?t y?u c?a chi?n tranh, Louis ?? hành ??ng h?p ly ho?c kiêu ng?o. ?ng xác nh?n r?ng Felipe V v?n gi? ???c quy?n c?a mình ? Pháp m?c dù ?ng có v? th? m?i ? Tay Ban Nha. Ph?i th?a nh?n r?ng, ?ng ch? có th? ??a ra gi? thuy?t v? m?t kh? n?ng ly thuy?t ch? kh?ng ph?i c? g?ng liên minh Pháp-Tay Ban Nha. Nh?ng hành ??ng c?a ?ng ch?c ch?n kh?ng ???c coi là v? t?. H?n n?a, Louis ?? g?i quan ??n Hà Lan thu?c Tay Ban Nha ?? tr?c xu?t các ??n v? ??n trú c?a C?ng hòa Hà Lan và ??m b?o Hà Lan c?ng nh?n Felipe V. N?m 1701, Felipe ?? chuy?n Asiento de Negros (quy?n cung c?p n? l? cho các thu?c ??a c?a Tay Ban Nha) cho Pháp, nh? m?t d?u hi?u cho th?y m?i liên h? ngày càng phát tri?n gi?a hai qu?c gia. Khi c?ng th?ng gia t?ng, Louis quy?t ??nh c?ng nh?n James Stuart, con trai c?a c?u v??ng James II, là Vua c?a Anh, Scotland và Ireland sau khi c?u v??ng qua ??i, khi?n William III v? cùng kh?ng hài lòng. Nh?ng hành ??ng này ?? khi?n Anh và C?ng hòa Hà Lan v? cùng t?c gi?n. V?i Hoàng ?? La M? Th?n thánh và các Than v??ng ??c, h? ?? thành l?p m?t Liên minh l?n khác và tuyên chi?n v?i Pháp vào n?m 1702. Chính sách ngo?i giao c?a Pháp ?? b?o ??m Bayern, B? ?ào Nha và Savoia tr? thành ??ng minh c?a Pháp-Tay Ban Nha.

B?t ??u giao tranh

Quan ??i Pháp-Tay Ban Nha do C?ng t??c x? Berwick ch? huy ?? ?ánh b?i l?c l??ng Liên minh B? ?ào Nha, Anh và C?ng hòa Hà Lan t?i Tr?n Almansa.

Tr?n chi?n Ramillies n?i quan Pháp chi?n ??u v?i quan Hà Lan và Anh, ngày 23 tháng 5 n?m 1706

Ngay c? tr??c khi chi?n tranh chính th?c x?y ra, các cu?c xung ??t ?? b?t ??u v?i s? xam l??c c?a ?? qu?c La M? Th?n thánh vào Bán ??o Y. Chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha kéo dài g?n nh? cho ??n khi Louis qua ??i, gay t?n th?t l?n cho ?ng và V??ng qu?c Pháp.

Cu?c chi?n b?t ??u v?i nh?ng thành c?ng c?a Pháp, nh?ng tài n?ng c?a John Churchill, C?ng t??c th? 1 x? Marlborough và Than v??ng Eugene x? Savoy ?? ng?n ch?n m?ch chi?n th?ng này và phá v? huy?n tho?i v? s? b?t kh? chi?n b?i c?a Pháp. B? ??i này ?? cho phép Tuy?n h?u x? Pfalz và áo chi?m ?óng Bayern sau chi?n th?ng c?a h? t?i Tr?n Blenheim. Maximilian II Emanuel, Tuy?n h?u x? Bayern, ?? ph?i ch?y tr?n ??n Hà Lan thu?c Tay Ban Nha. Tác ??ng c?a chi?n th?ng này ?? giành ???c s? ?ng h? c?a B? ?ào Nha và Savoia. Sau ?ó, Tr?n Ramillies ?? trao Vùng ??t th?p cho ??ng minh, và Tr?n Torino ?? bu?c Louis rút kh?i Bán ??o Y, ?? l?i n?i này cho l?c l??ng ??ng minh. C?ng t??c x? Marlborough và Than v??ng Eugene ?? g?p l?i nhau t?i Tr?n Oudenarde, cho phép h? xam l??c Pháp.

Pháp ?? thi?t l?p liên l?c v?i Francis II Rákóczi và h?a s? h? tr? n?u ?ng ?ng h? s? nghi?p giành ??c l?p c?a Hungary.

Th?t b?i trên chi?n tr??ng, n?n ?ói và n? n?n ch?ng ch?t ?? làm suy y?u V??ng qu?c Pháp r?t nhi?u. T? n?m 1693 ??n n?m 1710, h?n 2 tri?u ng??i ?? ch?t trong hai n?n ?ói, m?i vi?c tr? nên t?i t? h?n khi các ??i quan thi?u l??ng th?c ?? chi?m gi? ngu?n cung c?p l??ng th?c t? các ng?i làng. Trong c?n tuy?t v?ng, Louis ?? ra l?nh xam l??c ??o Guernsey c?a Anh vào mùa thu n?m 1704, v?i m?c ?ích ??t kích vào v? thu ho?ch b?i thu c?a h?. Vào mùa ??ng n?m 1708–09, ?ng s?n sàng ch?p nh?n thi?t l?p hòa bình b?ng m?i giá. ?ng ??ng y ?? ngh? c?a ??ng minh, r?ng toàn b? ?? ch? Tay Ban Nha s? thu?c v? ??i c?ng t??c Karl, và c?ng ??ng y quay tr? l?i biên gi?i ???c thi?t l?p trong Hòa ??c Westphalia, t? b? t?t c? các l?nh th? mà ?ng ?? giành ???c trong h?n 60 n?m qua. Nh?ng ?ng kh?ng th? h?a r?ng Felipe V s? ch?p nh?n các ?i?u kho?n này, vì v?y ??ng minh yêu c?u Louis ??n ph??ng thuy?t ph?c cháu trai c?a mình. N?u Louis kh?ng th? ??t ???c ?i?u này trong n?m ?ó, chi?n tranh s? ti?p t?c. Louis s? kh?ng ch?p nh?n các ?i?u kho?n này.

?i?m chuy?n h??ng

Louis XIV ???c miêu t? trên m?t Louis d'or n?m 1709

Các giai ?o?n cu?i c?a Chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha ch?ng minh r?ng ??ng minh kh?ng th? duy trì vi?c ??i c?ng t??c Karl ? l?i Tay Ban Nha c?ng gi?ng nh? Pháp kh?ng th? gi? l?i toàn b? tài s?n th?a k? c?a Tay Ban Nha cho Felipe V. ??ng minh ?? b? tr?c xu?t kh?i mi?n trung Tay Ban Nha sau chi?n th?ng c?a Pháp-Tay Ban Nha t?i các Tr?n Villaviciosa và Tr?n Brihuega n?m 1710. Các l?c l??ng Pháp ? nh?ng n?i khác v?n ngoan c??ng b?t ch?p th?t b?i c?a h?. ??ng minh ?? ph?i ch?u m?t Chi?n th?ng ki?u Pyrros t?i Tr?n Malplaquet v?i 21.000 th??ng vong, g?p ??i so v?i quan Pháp. Cu?i cùng, Pháp ?? l?y l?i ???c lòng t? hào quan s? c?a mình v?i chi?n th?ng quy?t ??nh t?i Tr?n Denain n?m 1712.

Nh?ng thành c?ng quan s? c?a Pháp cu?i chi?n tranh k? v? di?n ra trong b?i c?nh tình hình chính tr? ? áo ?? thay ??i. N?m 1705, Hoàng ?? Leopold I c?a Thánh ch? La M? qua ??i. Con trai c? và ng??i k? v? c?a ?ng, ??i c?ng t??c Joseph, ?? k? v? ?ng vào n?m 1711. Ng??i th?a k? c?a ?ng kh?ng ai khác chính là ??i c?ng t??c Karl, ng??i ?? giành ???c quy?n ki?m soát toàn b? ??t ?ai c?a anh trai mình ? áo. N?u ?? ch? Tay Ban Nha sau ?ó r?i vào tay ?ng, nó s? h?i sinh m?t l?nh th? r?ng l?n nh? c?a Hoàng ?? La M? Th?n thánh Karl V ? th? k? XVI. ??i v?i các c??ng qu?c hàng h?i Anh và C?ng hòa Hà Lan, ?i?u này s? b?t l?i, vì th? h? mong mu?n trao Tay Ban Nha cho Pháp.

Cái k?t c?a hòa bình

B?n ?? n??c Pháp sau cái ch?t c?a Louis XIV

Do quan ?i?m m?i m? c?a Anh v? cán can quy?n l?c ? chau ?u, các cu?c ?àm phán Anh-Pháp ?? b?t ??u, lên ??n ??nh ?i?m là Hòa ??c Utrecht n?m 1713 gi?a Louis, Felipe V c?a Tay Ban Nha, Anne I c?a Anh và C?ng hòa Hà Lan. N?m 1714, sau khi m?t Landau và Freiburg, Hoàng ?? La M? Th?n thánh c?ng ?? ky k?t hòa ??c v?i Pháp trong các Hi?p ??c Rastatt và Hi?p ??c Baden (1714).

Trong th?a thu?n chung, Felipe V gi? l?i Tay Ban Nha và các thu?c ??a c?a n??c này ? chau M?, trong khi áo ti?p nh?n Hà Lan c?a Tay Ban Nha và chia l?nh th? Tay Ban Nha trên Bán ??o Y v?i Savoia. Anh gi? Gibraltar và Menorca. Louis ??ng y rút l?i s? ?ng h? c?a mình ??i v?i James Stuart, con trai c?a c?u v??ng James II và là ng??i ?òi quy?n th?a k? ngai vàng c?a Anh-Ireland, và nh??ng Newfoundland, Rupert's Land và Acadia ? chau M? cho Anne I c?a Anh. Anh ???c h??ng l?i nhi?u nh?t t? ??hi?p ??c này, nh?ng các ?i?u kho?n cu?i cùng có l?i h?n nhi?u cho Pháp so v?i nh?ng ?i?u kho?n ???c th?o lu?n trong các cu?c ?àm phán hòa bình vào n?m 1709 và 1710. Pháp v?n gi? l?i ?le-Saint-Jean và ?le Royale, và Louis ?? giành ???c m?t s? vùng l?nh th? nh? ? chau ?u, ch?ng h?n nh? Than v??ng qu?c Orange và Thung l?ng Ubaye, bao ph? các ?èo xuyên d?y Anp? vào Y. Nh? Louis, các ??ng minh c?a ?ng là Tuy?n h?u x? Bayern và Tuy?n h?u x? K?ln ?? ???c kh?i ph?c l?i tình tr?ng nh? tr??c chi?n tranh.

Cu?c s?ng cá nhan

H?n nhan và h?u du?

?ám c??i c?a Louis và Maria Theresa

Ch? vi?t t?t kép c?a Vua Louis XIV và V??ng h?u Marie Thérèse

Louis và v? là María Teresa c?a Tay Ban Nha có 6 ng??i con t? cu?c h?n nhan ???c ky k?t vào n?m 1660. Tuy nhiên, ch? có ng??i con c?, s?ng sót ??n tu?i tr??ng thành: Louis, le Grand Dauphin, ???c g?i là Monseigneur. Maria Theresa qua ??i vào n?m 1683, khi ?ó Louis XIV nh?n xét r?ng bà ch?a bao gi? khi?n ?ng c?m th?y khó ch?u trong b?t k? tr??ng h?p nào.

M?c dù có b?ng ch?ng cho th?y r?ng Louis và v? có tình c?m ngay t? khi ky k?t h?n nhan, tuy nhiên Louis ch?a bao gi? chung th?y v?i bà. ?ng ?? có m?t lo?t tình nhan, c? chính th?c và kh?ng chính th?c. Trong s? nh?ng ng??i ???c ghi chép r? ràng h?n có Louise de La Vallière (ng??i mà ?ng có n?m ng??i con; 1661–1667), Bonne de Pons d'Heudicourt (1665), Catherine Charlotte de Gramont (1665), Fran?oise-Athéna?s de Rochechouart de Mortemart (ng??i mà ?ng có b?y ng??i con; 1667–1680), Anne de Rohan-Chabot (1669–1675), Claude de Vin des ?illets (m?t ng??i con sinh n?m 1676), Isabelle de Ludres (1675–1678), và Marie Angélique de Scorailles (1679–1681), ng??i ?? qua ??i ? tu?i 19 khi sinh con. Th?ng qua nh?ng m?i quan h? này, ?ng ?? sinh ra nhi?u ??a con ngoài giá thú, h?u h?t trong s? ?ó ?ng ?? dàn x?p các cu?c h?n nhan v?i các thành viên c?a các chi nhánh hoàng gia.

Louis t? ra t??ng ??i chung th?y v?i ng??i v? th? hai c?a mình là Fran?oise d'Aubigné, N? h?u t??c x? Maintenon. L?n ??u tiên ?ng g?p bà th?ng qua c?ng vi?c ch?m sóc con cái c?a ?ng v?i tình nhan Madame de Montespan, l?u y ??n s? ch?m sóc mà bà dành cho ng??i con trai mà ?ng r?t yêu thích, Louis Auguste, C?ng t??c x? Maine. Lúc ??u, nhà vua ?? b? t? ch?i b?i vi?c th?c hành t?n giáo nghiêm ng?t c?a bà, nh?ng ?ng ?? hài lòng v?i bà th?ng qua s? ch?m sóc c?a bà dành cho con cái c?a ?ng.

Khi Louis XIV h?p pháp hóa nh?ng ng??i con c?a ?ng v?i Madame de Montespan vào ngày 20 tháng 12 n?m 1673, Fran?oise d'Aubigné tr? thành n? gia s? hoàng gia t?i Saint-Germain. V?i t? cách là n? gia s?, bà là m?t trong s? r?t ít ng??i ???c phép nói chuy?n v?i Louis nh? m?t ng??i bình ??ng, kh?ng có gi?i h?n. Ng??i ta tin r?ng h? ?? k?t h?n bí m?t t?i Versailles kho?ng ngày 10 tháng 10 n?m 1683 ho?c tháng 1 n?m 1684. Cu?c h?n nhan này, m?c dù kh?ng bao gi? ???c c?ng b?, nh?ng nó ???c xem là m?t bí m?t c?ng khai và kéo dài cho ??n khi Louis qua ??i.

Lòng sùng ??o và t?n giáo

Louis XIV khuy?n khích các ho?t ??ng truy?n giáo C?ng giáo th?ng qua vi?c thành l?p H?i Th?a sai Paris

Louis là m?t v? vua sùng ??o, ?ng t? coi mình là ng??i ??ng ??u trong vi?c b?o v? Giáo h?i C?ng giáo t?i Pháp. ?ng th?c hi?n các nghi l? hàng ngày b?t k? ?ng ?ang ? ?au, tuan theo l?ch ph?ng v? m?t cách th??ng xuyên. D??i ?nh h??ng c?a ng??i v? th? hai r?t sùng ??o, ?ng tr? nên m?nh m? h?n nhi?u trong vi?c th?c hành ??c tin C?ng giáo c?a mình. ?i?u này bao g?m l?nh c?m bi?u di?n opera và hài k?ch trong Mùa Chay.

Vào giai ?o?n gi?a và cu?i tri?u ??i c?a mình, trung tam cho các nghi l? t?n giáo c?a Nhà vua th??ng là Chapelle Royale t?i Versailles. S? ph? tr??ng là m?t ??c ?i?m n?i b?t c?a Thánh l? hàng ngày, các l? k? ni?m hàng n?m, ch?ng h?n nh? Tu?n Thánh và các nghi l? ??c bi?t. Louis thành l?p H?i Th?a sai Paris, nh?ng liên minh kh?ng chính th?c c?a ?ng v?i ?? qu?c Ottoman ?? b? ch? trích vì làm suy y?u C? ??c giáo.

B?o tr? ngh? thu?t

Bài chi ti?t: Phong cách Louis XIV

B?c tranh t? n?m 1667, m? t? Louis là ng??i b?o tr? cho ngh? thu?t

Cour royale và Cour de marbre t?i Versailles

Louis ?? hào phóng chi tiêu cho tri?u ?ình Pháp và b?o tr? nh?ng ng??i làm vi?c d??i quy?n c?a ?ng. Louis ?? ??a Vi?n hàn lam Pháp n?m d??i s? b?o tr? c?a mình và tr? thành "Ng??i b?o v?" c?a vi?n này. ?ng ?? cho phép n?n v?n h?c c? ?i?n Pháp phát tri?n m?nh m? b?ng cách b?o v? nh?ng nhà v?n nh? Molière, Jean Racine và La Fontaine, nh?ng tác gi? v?n còn ?nh h??ng cho ??n t?n ngày nay. Louis c?ng b?o tr? cho ngh? thu?t th? giác b?ng cách tài tr? và ?y quy?n cho các ngh? s? nh? Charles Le Brun, Pierre Mignard, Antoine Coysevox và Hyacinthe Rigaud, nh?ng ng??i có tác ph?m tr? nên n?i ti?ng kh?p chau ?u. Các nhà so?n nh?c và nh?c c?ng nh? Jean-Baptiste Lully, Jacques Champion de Chambonnières và Fran?ois Couperin ?? ???c t?o c? h?i ?? phát tri?n m?nh m?. N?m 1661, Louis thành l?p Vi?n Hàn lam Khiêu v? Hoàng gia và n?m 1669 ?ón nh?n s? ra ??i c?a Vi?n Hàn lam Opera, nh?ng s? ki?n thúc ??y quan tr?ng trong quá trình phát tri?n c?a ba lê. ?ng c?ng thu hút, h? tr? và b?o tr? cho nh?ng ngh? s? nh? André-Charles Boulle, ng??i ?? cách m?ng hóa ngh? thu?t kh?m g? b?ng ph??ng pháp kh?m c?a riêng mình, ngày nay ???c g?i là "tác ph?m Boulle". Louis lu?n tìm ki?m tài n?ng m?i, nhà vua ?? phát ??ng các cu?c thi am nh?c: n?m 1683, Michel Richard Delalande tr? thành phó giám ??c Nhà nguy?n Hoàng gia, sáng tác các b?n Giao h??ng cho Soupers du Roy cùng v?i 77 b?n Grand Motets quy m? l?n.

Trong su?t 4 k? ho?ch xay d?ng, Louis ?? chuy?n ??i m?t nhà ngh? s?n b?n d??i th?i Vua Louis XIII thành Cung ?i?n Versailles tráng l?. Ngo?i tr? Nhà nguy?n Hoàng gia hi?n t?i (???c xay d?ng g?n cu?i tri?u ??i c?a ?ng), cung ?i?n ?? ??t ???c ph?n l?n di?n m?o hi?n t?i sau chi?n d?ch xay d?ng th? ba, sau ?ó là vi?c chính th?c chuy?n tri?u ?ình ??n Versailles vào ngày 6 tháng 5 n?m 1682. Versailles tr? thành b?i c?nh l?ng l?y, ??y c?m h?ng cho các v?n ?? nhà n??c và ti?p ?ón các quan ch?c n??c ngoài. T?i Versailles, ch? có nhà vua m?i ???c chú y.

T??ng bán than Louis XIV c?a Gianlorenzo Bernini

Nhi?u ly do ?? ???c ??a ra cho vi?c xay d?ng cung ?i?n xa hoa và uy nghiêm này, c?ng nh? vi?c di d?i kinh ?? c?a ch? ?? quan ch?. Ng??i vi?t h?i ky C?ng t??c x? Saint-Simon suy ?oán r?ng Louis coi Versailles là m?t trung tam quy?n l?c bi?t l?p, n?i nh?ng am m?u ph?n qu?c có th? d? dàng b? phát hi?n và ng?n ch?n h?n. C?ng có suy ?oán r?ng cu?c n?i lo?n c?a Fronde khi?n Louis ghét Paris, n?i mà ?ng cùng gia ?ình ph?i ch?y tr?n tr??c áp l?c c?a quan ph?n lo?n, nh?ng vi?c ?ng tài tr? cho nhi?u c?ng trình c?ng c?ng ? Paris, ch?ng h?n nh? thành l?p l?c l??ng c?nh sát và ?èn ???ng, ?? làm cho gi? thuy?t này b? nghi ng?. M?t ví d? n?a v? s? quan tam liên t?c c?a mình ??i v?i Paris, ?ó là vi?c Louis ?? xay d?ng H?tel des Invalides, m?t khu ph?c h?p quan s? và cho ??n ngày nay nó v?n là n?i ? c?a các s? quan và binh lính b? th??ng ho?c già y?u. Trong khi d??c ly h?c v?n còn khá th? s? vào th?i c?a ?ng, Invalides ?? ?i tiên phong trong các ph??ng pháp ?i?u tr? m?i và ??t ra các tiêu chu?n m?i cho vi?c ?i?u tr? t?i nhà. Vi?c ky k?t Hi?p ??c Aix-la-Chapelle n?m 1668 c?ng thúc ??y Louis phá h?y các b?c t??ng phía b?c c?a Paris vào n?m 1670 và thay th? chúng b?ng nh?ng ??i l? r?ng r?i và r?p bóng cay.

Louis c?ng ?? c?i t?o và nang c?p B?o tàng Louvre và các dinh th? hoàng gia khác. Gian Lorenzo Bernini ban ??u d? ??nh s? xay thêm các ph?n m? r?ng cho B?o tàng Louvre; tuy nhiên, k? ho?ch c?a ?ng ??ng ngh?a là s? phá h?y ph?n l?n c?u trúc hi?n có, thay th? b?ng m?t bi?t th? mùa hè theo phong cách Y ? trung tam Paris. K? ho?ch c?a Bernini cu?i cùng ?? b? gác l?i ?? ?ng h? cho c?ng trình Louvre Colonnade thanh l?ch h?n, do 3 ng??i Pháp thi?t k?: Louis Le Vau, Charles Le Brun và Claude Perrault. V?i vi?c chuy?n tri?u ?ình ??n Versailles, c?ng trình Louvre ?? ???c trao cho ngh? thu?t và c?ng chúng. Trong chuy?n th?m t? Rome, Bernini c?ng ?? th?c hi?n m?t b?c t??ng bán than n?i ti?ng c?a nhà vua.

Hình ?nh và bi?u t??ng

T??ng bán than b?ng ??ng c?a Louis XIV, kho?ng n?m 1660, c?a m?t ngh? s? v? danh. Hi?n ???c tr?ng bày t?i B?o tàng Victoria và Albert, London.

ít có nhà cai tr? nào trong l?ch s? th? gi?i k? ni?m b?n than theo cách hoành tráng nh? Louis XIV. ?ng ?? xay d?ng hình ?nh c?a mình nh? Vua M?t tr?i (le Roi Soleil), trung tam c?a v? tr? "kh?ng ai sánh b?ng". Louis ?? s? d?ng nghi l? c?a tri?u ?ình và ngh? thu?t ?? xác nh?n và t?ng c??ng quy?n ki?m soát c?a mình ??i v?i n??c Pháp. V?i s? b?o tr? c?a nhà vua, Colbert ?? thi?t l?p ngay t? ??u tri?u ??i Louis XIV m?t h? th?ng t?p trung và ???c th? ch? hóa ?? t?o ra và duy trì hình ?nh hoàng gia. Do ?ó, Nhà vua ???c miêu t? ph?n l?n trong s? uy nghiêm v?i l? ph?c ho?c uy d?ng trong các tr?n chi?n, ??c bi?t là ch?ng l?i Tay Ban Nha. Hình ?nh v? nhà vua này ???c tìm th?y trong nhi?u ph??ng ti?n bi?u ??t ngh? thu?t, ch?ng h?n nh? h?i h?a, ?iêu kh?c, san kh?u, khiêu v?, am nh?c và các cu?n niên giám tuyên truy?n c?a hoàng gia ??n ??ng ??o dan chúng.

S? phát tri?n c?a chan dung hoàng gia

Le roi gouverne par lui-même, m? hình cho t?m ?p trung tam c?a tr?n nhà S?nh G??ng vào kho?ng n?m 1680 c?a Le Brun, (1619–1690)

Trong su?t cu?c ??i mình, Louis ?? ?y quy?n th?c hi?n nhi?u tác ph?m ngh? thu?t ?? kh?c h?a chính mình, trong s? ?ó có h?n 300 b?c chan dung chính th?c. Nh?ng b?c chan dung ??u tiên v? Louis ?? tuan theo các quy ??c h?i h?a th?i b?y gi? khi miêu t? v? vua tr? tu?i nh? hi?n than uy nghiêm c?a hoàng gia Pháp. S? ly t??ng hóa này ti?p t?c trong các tác ph?m sau này, tránh m? t? tác ??ng c?a b?nh ??u mùa mà Louis m?c ph?i vào n?m 1647. Vào nh?ng n?m 1660, Louis b?t ??u ???c miêu t? theo chan dung c?a m?t hoàng ?? La M?, th?n Apollo ho?c Alexander ??i ??, nh? có th? th?y trong nhi?u tác ph?m c?a Charles Le Brun, ch?ng h?n nh? tác ph?m ?iêu kh?c, tranh v? và ?? trang trí c?a các t??ng ?ài l?n.

Vi?c miêu t? nhà vua theo cách này t?p trung vào các thu?c tính ng? ng?n ho?c th?n tho?i, thay vì c? g?ng t?o ra m?t hình ?nh chan th?c. Khi Louis XIV già ?i, cách miêu t? ?ng c?ng v?y. Tuy nhiên, v?n có s? chênh l?ch gi?a cách miêu t? th?c t? và yêu c?u c?a các tuyên truy?n hoàng gia. Kh?ng có minh h?a nào t?t h?n v? ?i?u này h?n là trong b?c Chan dung Louis XIV ???c Hyacinthe Rigaud tái b?n th??ng xuyên n?m 1701, trong ?ó hình t??ng Louis XIV lúc ?ó ?? 63 tu?i, ?ang ??ng uy nghiêm, nh?ng v?i ??i chan r?t kho? kho?n c?a m?t ng??i tr?, ch? kh?ng ph?i c?a m?t ?ng l?o U70.

B?c chan dung c?a Rigaud minh h?a cho ??nh cao c?a ngh? thu?t chan dung hoàng gia trong tri?u ??i c?a Louis XIV. M?c dù Rigaud ?? t?o ra m?t b?c chan dung Louis ?áng tin c?y, nh?ng b?c chan dung này kh?ng có y ??nh kh?c h?a ch? ngh?a hi?n th?c hay khám phá tính cách c?a nhà vua. Ch?c ch?n, Rigaud quan tam ??n chi ti?t và m? t? trang ph?c c?a nhà vua v?i ?? chính xác cao, xu?ng ??n c? khóa giày c?a ?ng.

Tuy nhiên, Rigaud có y ??nh t?n vinh ch? ?? quan ch?. B?n g?c c?a Rigaud, hi?n ?ang ???c l?u gi? t?i B?o tàng Louvre, ban ??u ???c dùng làm quà t?ng cho cháu trai c?a Louis là Felipe V c?a Tay Ban Nha. Tuy nhiên, Louis r?t hài lòng v?i tác ph?m này ??n n?i ?ng gi? b?n g?c và yêu c?u g?i m?t b?n sao cho cháu trai mình. ?ó là b?n sao ??u tiên trong s? nhi?u b?n sao, c? b?n toàn than và b?n bán than, do Rigaud th?c hi?n, th??ng là v?i s? tr? giúp c?a các tr? ly c?a ?ng. B?c chan dung này c?ng tr? thành hình m?u cho chan dung hoàng gia và ?? qu?c Pháp cho ??n th?i Vua Charles X, h?n m?t th? k? sau ?ó. Trong tác ph?m c?a mình, Rigaud tuyên b? ??a v? hoàng gia cao quy c?a Louis th?ng qua t? th? thanh l?ch và bi?u c?m uy nghiêm, l? ph?c và ngai vàng c?a hoàng gia, áo choàng nghi l? v?i ho? ti?t hoa bách h?p l?ng l?y.

Các tác ph?m ngh? thu?t khác

Ngoài chan dung, Louis c?ng ?? ?y quy?n cho th?c hi?n ít nh?t 20 b?c t??ng c?a chính mình vào nh?ng n?m 1680, ?? ??t t?i Paris và các th? tr?n t?nh l? nh? là bi?u hi?n v?t ly c?a s? cai tr? c?a ?ng. ?ng c?ng ?y quy?n cho "các ngh? s? chi?n tranh" ?i theo ?ng trong các chi?n d?ch ?? ghi l?i nh?ng chi?n th?ng quan s? c?a ?ng. ?? nh?c nh? ng??i dan v? nh?ng chi?n th?ng này, Louis ?? d?ng lên các Kh?i hoàn m?n ? Paris và các t?nh l?n ??u tiên k? t? khi ?? ch? La M? suy tàn.

Tri?u ??i c?a Louis ?ánh d?u s? ra ??i và giai ?o?n ??u c?a ngh? thu?t làm k? ni?m ch??ng. Nh?ng ng??i cai tr? th? k? XVI th??ng ban hành k? ni?m ch??ng v?i s? l??ng nh? ?? k? ni?m các s? ki?n l?n trong tri?u ??i c?a mình. Tuy nhiên, Louis XIV ?? ?úc h?n 300 lo?i k? ni?m ch??ng b?ng ??ng ?? t?n vinh cau chuy?n v? nhà vua, hi?n ???c l?u gi? trong hàng nghìn h? gia ?ình trên kh?p n??c Pháp.

?ng c?ng s? d?ng th?m trang trí nh? m?t ph??ng ti?n ?? t?n vinh ch? ?? quan ch?. Th?m trang trí có th? mang tính ng? ng?n, m? t? các y?u t? ho?c mùa, ho?c mang tính hi?n th?c, m? t? n?i ? c?a hoàng gia ho?c các s? ki?n l?ch s?. Chúng n?m trong s? nh?ng ph??ng ti?n quan tr?ng nh?t ?? tuyên truy?n c?a hoàng gia tr??c khi xay d?ng ??i s?nh G??ng ? Versailles.

Ba lê

Louis XIV ?óng vai Apollo trong Ballet Royal de la Nuit (1653)

S?nh G??ng trong Cung ?i?n Versailles

Louis yêu thích ba lê và trong n?a ??u tri?u ??i c?a mình, nhà vua th??ng xuyên tham gia nh?y trong các v? ba lê cung ?ình. Nhìn chung, Louis là m?t v? c?ng nhi?t tình ?? bi?u di?n 80 vai trong 40 v? ba lê l?n. N? l?c này g?n nh? t??ng ???ng v?i s? nghi?p c?a m?t v? c?ng ba lê chuyên nghi?p.

Nh?ng l?a ch?n c?a ?ng mang tính chi?n l??c và ?a d?ng. ?ng ?? tham gia b?n vai trong ba v? hài k?ch ba lê c?a Molière, là nh?ng v? k?ch có nh?c ??m và khiêu v?. Louis ?? vào vai m?t ng??i Ai C?p trong Le Mariage forcé n?m 1664, m?t quy ?ng ng??i Moor trong Le Sicilien n?m 1667 và c? Neptune và Apollo trong Les Amants magnifiques n?m 1670.

??i khi nhà vua ?óng nh?ng vai chính phù h?p v?i hoàng gia ho?c th?n thánh (nh? Neptune, Apollo ho?c M?t tr?i). ?ng cung ??m nh?n nh?ng vai tr?n t?c tr??c khi xu?t hi?n ? ph?n cu?i trong vai chính. Ng??i ta cho r?ng, m?i lúc, nhà vua ??u mang ??n cho các vai di?n c?a mình s? uy nghiêm và thu hút s? chú y b?ng n?ng khi?u khiêu v? c?a mình. ??i v?i Louis, ba lê có th? kh?ng ch? là m?t c?ng c? ?? thao túng b? máy tuyên truy?n c?a ?ng. S? l??ng l?n các bu?i bi?u di?n c?a ?ng c?ng nh? s? ?a d?ng trong các vai di?n mà ?ng ??m nh?n có th? cho th?y s? hi?u bi?t sau s?c h?n và s? quan tam ??n lo?i hình ngh? thu?t này.

Múa ba lê ???c Louis s? d?ng nh? m?t c?ng c? chính tr? ?? n?m gi? quy?n l?c ??i v?i nhà n??c c?a mình. ?ng ?? ??a ba lê vào sau trong các ch?c n?ng x? h?i c?a tri?u ?ình và t?p trung s? chú y c?a các nhà quy t?c vào vi?c duy trì các tiêu chu?n trong múa ba lê, khi?n h? m?t t?p trung vào các ho?t ??ng chính tr?. N?m 1661, H?c vi?n Khiêu v? Hoàng gia (Académie Royale de Danse) ???c Louis thành l?p ?? thúc ??y tham v?ng c?a mình. Pierre Beauchamp, giáo viên d?y khiêu v? riêng c?a ?ng, ???c Louis ra l?nh ??a ra m?t h? th?ng ky hi?u ?? ghi l?i các bu?i bi?u di?n ba lê, và ?ng ?? làm r?t thành c?ng. Tác ph?m c?a ?ng ?? ???c Raoul Auger Feuillet ti?p nh?n và xu?t b?n vào n?m 1700 v?i tên g?i Choregraphie. S? phát tri?n l?n này trong ba lê ?? ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong vi?c thúc ??y v?n hóa Pháp và ba lê trên kh?p chau ?u ???ng th?i.

Louis nh?n m?nh r?t nhi?u vào nghi th?c trong khiêu v? ba lê, ??y này ???c nhìn th?y r?t r? ràng trong "La belle danse" (phong cách quy t?c Pháp). C?n có nhi?u k? n?ng khó h?n ?? th?c hi?n ?i?u nh?y này v?i các ??ng tác r?t gi?ng v?i nghi l? c?a tri?u ?ình, nh? m?t cách ?? nh?c nh? các quy t?c v? quy?n l?c tuy?t ??i c?a nhà vua và ??a v? c?a chính h?. T?t c? các chi ti?t và quy t?c ???c c? ??ng trong n?m v? trí c?a c? th? ???c Beauchamp m? hóa.

S?c kh?e, cái ch?t và quy?n k? v?

M?c dù Louis c? g?ng xay d?ng hình ?nh m?t v? vua kh?e m?nh và c??ng tráng, nh?ng có b?ng ch?ng cho th?y s?c kh?e c?a ?ng kh?ng ???c t?t. ?ng m?c nhi?u b?nh: ví d?, các tri?u ch?ng c?a b?nh ti?u ???ng, nh? ?? ???c xác nh?n trong các báo cáo v? viêm màng x??ng n?m 1678, áp xe r?ng n?m 1696, cùng v?i các v?t loét tái phát, ng?t x?u, b?nh gút, chóng m?t, b?c h?a và ?au ??u.

T? n?m 1647 ??n n?m 1711, ba bác s? c?a nhà vua (Antoine Vallot, Antoine d'Aquin và Guy-Crescent Fagon) ?? ghi l?i t?t c? các v?n ?? s?c kh?e c?a ?ng trong Journal de Santé du Roi (Nh?t ky s?c kh?e c?a nhà vua), m?t báo cáo hàng ngày v? s?c kh?e c?a Louis. Vào ngày 18 tháng 11 n?m 1686, Louis ?? tr?i qua m?t ca ph?u thu?t ?au ??n ?? c?t b? m?t l? rò h?u m?n do bác s? ph?u thu?t Charles Felix de Tassy th?c hi?n, ng??i ?? chu?n b? m?t con dao m? cong có hình d?ng ??c bi?t cho cu?c ph?u thu?t này. V?t th??ng m?t h?n hai tháng ?? lành.

Cái ch?t c?a Louis XIV t?i Cung ?i?n Versailles, Thomas Jones Barker, 1835-1840

Louis qua ??i vì b?nh ho?i th? t?i Versailles vào ngày 1 tháng 9 n?m 1715, b?n ngày tr??c sinh nh?t l?n th? 77 c?a ?ng, khép l?i 72 n?m tr? vì c?a Vua M?t Tr?i huy?n tho?i. Ch?u ??ng nhi?u ?au ??n trong nh?ng ngày cu?i ??i, cu?i cùng ?ng ?? "ra ?i mà kh?ng c?n n? l?c nào, nh? ng?n n?n s?p t?t", trong khi ??c thánh v?nh Deus, in adjutorium me festina (L?y Chúa, xin h?y... giúp con). Thi hài c?a nhà vua ???c an táng t?i V??ng cung thánh ???ng Saint-Denis bên ngoài Paris. Thi hài n?m ?ó mà kh?ng b? xáo tr?n trong kho?ng 80 n?m cho ??n khi nh?ng ng??i cách m?ng khai qu?t và tiêu h?y t?t c? hài c?t ???c tìm th?y trong V??ng cung thánh ???ng. N?m 1848, t?i Nuneham House, m?t m?nh tim c?a Louis XIV ???c b?o qu?n th?ng qua ??p xác, ???c l?y t? ng?i m? c?a nhà vua và ???c gi? trong m?t chi?c khóa b?c c?a L?nh chúa Harcourt, T?ng giám m?c x? York, ?? ???c trao l?i cho Vi?n ph? Westminster là William Buckland, ng??i sau ?ó ?? v? tình ?n ph?i m?t ph?n c?a m?nh tim.

H?ng y Armand Gaston Maximilien de Rohan là ng??i th?c hi?n nghi l? cu?i cùng (g?m bí tích Hòa Gi?i, nghi th?c chúc lành và bí tích X?c D?u B?nh Nhan) cho vua Louis XIV.

K? v?

Louis XIV s?ng lau h?n h?u h?t nh?ng ng??i than trong gia ?ình tr?c h? c?a mình. Ng??i con trai h?p pháp cu?i cùng còn s?ng c?a ?ng là Louis, ??i thái t? qua ??i vào n?m 1711. Ch? m?t n?m sau, C?ng t??c x? Burgundy, ng??i con trai c? trong ba ng??i con trai c?a ??i thái t? Louis c?ng qua ??i. Con trai c? c?a C?ng t??c x? Burgundy là Louis, C?ng t??c x? Brittany, c?ng ?? qua ??i vào n?m 1712. Vì v?y, ng??i th?a k? r? ràng c?a Louis XIV là ch?t trai 5 tu?i c?a ?ng, Louis, C?ng t??c x? Anjou, con trai út c?a C?ng t??c x? Burgundy.

Louis ?? th?y tr??c vi?n c?nh ng??i k? v? c?a mình ch?a ?? tu?i n?m v??ng quy?n và v??ng qu?c s? ???c cai tr? th?ng qua m?t h?i ??ng nhi?p chính. ?ng ?? ch?n C?ng t??c Philippe II x? Orléans (con trai c?a C?ng t??c Philippe I), ng??i g?i ?ng b?ng bác ru?t ??ng ??u h?i ??ng nhi?p chính. Theo ?ó, nhà vua ?? thành l?p m?t h?i ??ng nhi?p chính nh? Vua Louis XIII ?? làm ?? chu?n b? cho vi?c Louis XIV lên k? v? khi m?i 4 tu?i. Trong h?i ??ng này, m?t s? quy?n l?c ???c trao cho ng??i con ngoài giá thú c?a ?ng là Louis Auguste, C?ng t??c x? Maine. Tuy nhiên, C?ng t??c x? Orléans ?? h?y b? di chúc c?a Louis XIV t?i Parlement le Paris sau khi ?ng qua ??i và t? mình tr? thành nhi?p chính duy nh?t. C?ng t??c x? Orléans c?ng ?? t??c b? phong cách Prince du sang mà Louis XIV ?? ban cho C?ng t??c x? Maine và em trai c?a ?ng này là Louis-Alexandre, Bá t??c x? Toulouse, và làm gi?m ?áng k? quy?n l?c và ??c quy?n c?a C?ng t??c x? Maine.

Dòng k? v? n?m 1715

D??i ?ay là dòng k? v? ngai vàng n??c Pháp vào th?i ?i?m Louis XIV qua ??i n?m 1715. Ng??i cháu trai h?p pháp duy nh?t còn s?ng c?a Louis XIV là Felipe V, kh?ng ???c ??a vào dòng k? v? vì ?ng ?? t? b? ngai vàng Pháp sau cu?c chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha, m?t cu?c xung ??t kéo dài 14 n?m sau cái ch?t c?a Carlos II c?a Tay Ban Nha n?m 1700.

• Louis XIII c?a Pháp (1601–1643)
  • Louis XIV c?a Pháp (1638–1715)
    • Louis, ??i tr? quan (1661–1711)
      • Louis, C?ng t??c x? Burgundy (1682–1712)
        • Louis, C?ng t??c x? Brittany (1707–1712)
        • (1) Louis, C?ng t??c x? Anjou (1710–1774)
      • Felipe V c?a Tay Ban Nha (1683–1746)
      • Charles, C?ng t??c x? Berry (1686–1714)
  • Philippe I, C?ng t??c x? Orléans (1640–1701)
    • (2) Philippe II, C?ng t??c x? Orléans (1674–1723)
      • (3) Louis, C?ng t??c x? Chartres (1703–1752)

Xa h?n n?a trong dòng d?i k? v? c?a Pháp vào n?m 1715 là Nhà Condé, ti?p theo là Nhà Conti (m?t nhánh ph? c?a Nhà Condé). C? hai dòng hoàng gia này ??u là h?u du? c?a Henri II, Than v??ng x? Condé, anh em h? ??i th? hai c?a Vua Pháp Louis XIII (cha c?a Louis XIV) theo dòng d?i nam.

Di s?n

Danh ti?ng

Theo Nh?t ky c?a Philippe de Courcillon, Louis XIV trên gi??ng b?nh ?? khuyên ng??i th?a k? c?a mình nh? th? này:

"??ng noi theo t?m g??ng x?u mà ta ?? nêu ra cho ng??i; ta th??ng ti?n hành chi?n tranh quá nh? nhàng và ?? duy trì nó vì phù phi?m. ??ng b?t ch??c ta, nh?ng h?y là m?t nhà cai tr? hòa bình, và h?y t?p trung ch? y?u vào vi?c gi?m b?t gánh n?ng cho th?n dan c?a mình."

S? m? r?ng l?nh th? c?a n??c Pháp d??i th?i Louis XIV (1643–1715) ???c m? t? b?ng màu cam.

M?t s? nhà s? h?c ch? ra r?ng vi?c c??ng ?i?u hóa t?i l?i c?a mình tr??c khi ch?t là m?t bi?u hi?n th?ng th??ng c?a m?t ng??i sùng ??o vào th?i ?ó. Do ?ó, h? kh?ng chú tr?ng nhi?u vào nh?ng tuyên b? trên gi??ng b?nh c?a Louis khi ?ánh giá nh?ng thành t?u c?a ?ng. Thay vào ?ó, h? t?p trung vào nh?ng thành c?ng v? quan s? và ngo?i giao, ch?ng h?n nh? cách ?ng ??a m?t V??ng t? ng??i Pháp lên ngai vàng Tay Ban Nha. H? cho r?ng ?i?u này ?? ch?m d?t m?i ?e d?a c?a m?t n??c Tay Ban Nha hung h?ng v?n can thi?p vào chính tr? n?i b? c?a Pháp. Nh?ng nhà s? h?c này c?ng nh?n m?nh ??n tác ??ng c?a các cu?c chi?n tranh mà Louis XIV t?o ra ?? m? r?ng biên gi?i c?a Pháp và t?o ra nhi?u vùng ??m biên gi?i giúp b?o v? Pháp kh?i nh?ng cu?c xam l??c trong t??ng lai, giá tr? này ?? duy trì cho ??n Cách m?ng Pháp.

Có th? nói, Louis c?ng ?? gián ti?p giúp "gi?m b?t gánh n?ng cho th?n dan [c?a mình]". Ví d?, ?ng b?o tr? cho ngh? thu?t, khuy?n khích c?ng nghi?p, thúc ??y th??ng m?i và kinh doanh, và tài tr? cho vi?c thành l?p m?t ?? ch? thu?c ??a c?a Pháp ? n??c ngoài. H?n n?a, các nhà s? h?c này coi vi?c gi?m ?áng k? các cu?c n?i chi?n và các cu?c n?i lo?n c?a gi?i quy t?c trong th?i k? tr? vì c?a ?ng là k?t qu? c?a vi?c Louis c?ng c? quy?n l?c c?a hoàng gia ??i v?i gi?i tinh hoa phong ki?n. Trong phan tích c?a h?, nh?ng c?i cách ban ??u c?a ?ng ?? t?p trung hóa n??c Pháp và ?ánh d?u s? ra ??i c?a nhà n??c Pháp hi?n ??i. H? coi nh?ng chi?n th?ng v? chính tr? và quan s? c?ng nh? nhi?u thành t?u v?n hóa là cách Louis giúp ??a n??c Pháp lên v? th? n?i b?c ? chau ?u. Ng??i ?u chau b?t ??u ng??ng m? n??c Pháp vì nh?ng thành c?ng v? quan s? và v?n hóa, s?c m?nh và s? tinh t? c?a n??c này. Ng??i chau ?u nói chung b?t ??u noi theo cách c? x?, giá tr?, hàng hóa và phong thái c?a ng??i Pháp. Ti?ng Pháp tr? thành ng?n ng? chung c?a gi?i tinh hoa chau ?u.

Nh?ng ng??i ch? trích Louis l?p lu?n r?ng chi tiêu l?n cho quan s? và xay d?ng trong n??c c?a ?ng ?? làm cho n??c Pháp tr? nên nghèo ?ói và phá s?n. Tuy nhiên, nh?ng ng??i ?ng h? ?ng l?i phan bi?t qu?c gia v?n ?? nghèo ?ói v?i n??c Pháp v?n kh?ng nghèo ?ói.. ?? làm b?ng ch?ng h? tr?, h? trích d?n các tài li?u th?i b?y gi?, ch?ng h?n nh? bình lu?n x? h?i trong tác ph?m Th? t? Ba T? c?a Montesquieu.

M?t khác, nh?ng ng??i ch? trích Louis cho r?ng s? bi?n ??ng x? h?i lên ??n ??nh ?i?m trong Cách m?ng Pháp là do ?ng kh?ng c?i cách các th? ch? c?a Pháp khi ch? ?? quan ch? v?n còn an toàn. Các h?c gi? khác ph?n bác r?ng có r?t ít ly do ?? c?i cách các th? ch? trong khi ph?n l?n v?n ho?t ??ng t?t d??i th?i Louis XIV. H? c?ng cho r?ng nh?ng s? ki?n x?y ra g?n 80 n?m sau khi ?ng qua ??i là kh?ng th? l??ng tr??c ???c ??i v?i Louis và trong m?i tr??ng h?p, nh?ng ng??i k? nhi?m ?ng ?? có ?? th?i gian ?? kh?i x??ng các c?i cách c?a riêng h?.

?oàn r??c hoàng gia ?i qua Pont-Neuf d??i th?i Louis XIV

Louis XIV th??ng b? ch? trích vì s? phù phi?m c?a mình. Ng??i vi?t h?i ky Louis de Rouvroy, C?ng t??c x? Saint-Simon, ng??i ?? tuyên b? r?ng Louis coi th??ng mình, ?ng ?y ?? ch? trích Louis th? này:

"?ng kh?ng thích gì h?n s? n?nh hót, hay nói m?t cách ??n gi?n h?n là s? n?nh hót; càng th? l? và v?ng v?, ?ng càng thích thú."

V? ph?n mình, Voltaire coi s? phù phi?m c?a Louis là nguyên nhan khi?n ?ng ?y tr? nên hi?u chi?n:

"Ch?c ch?n r?ng ?ng ?y th?c s? mu?n vinh quang, h?n là b?n than các cu?c chinh ph?c. Trong vi?c chi?m ???c Alsace và m?t n?a Flanders, và toàn b? Franche-Comté, ?i?u ?ng ?y th?c s? thích là cái tên mà ?ng t? t?o cho mình."

Tuy nhiên, Louis c?ng ?? nh?n ???c l?i khen ng?i. Hoàng ?? Napoleon tuy ch?ng Bourbon nh?ng l?i m? t? Louis XIV là "m?t v? vua v? ??i", mà còn là "v? vua duy nh?t c?a n??c Pháp x?ng ?áng v?i cái tên ?ó". Gottfried Leibniz, tri?t gia Tin Lành ng??i ??c, ?? khen ng?i Louis XIV là "m?t trong nh?ng v? vua v? ??i nh?t t?ng có". Và L?nh chúa Acton ng??ng m? Louis và g?i ?ng là "ng??i ?àn ?ng tài gi?i nh?t sinh ra trong th?i hi?n ??i trên b?c th?m ngai vàng". Nhà s? h?c và tri?t gia Voltaire ?? vi?t: "Tên c?a ?ng kh?ng bao gi? có th? ???c phát am mà kh?ng t?n tr?ng và kh?ng g?i lên hình ?nh c?a m?t th?i ??i ?áng nh? m?i m?i". Tác ph?m l?ch s? Th?i ??i Louis XIV (The Age of Louis XIV) c?a Voltaire, ?? g?i tri?u ??i c?a Louis kh?ng ch? là m?t trong 4 th?i k? v? ??i mà ly trí và v?n hóa phát tri?n m?nh m?, mà còn là th?i k? v? ??i nh?t t? ??tr??c ??n nay.

Trích d?n

Nhi?u cau trích d?n ???c cho là c?a Louis XIV.

Cau nói n?i ti?ng "T?i là nhà n??c" ("L'état, c'est moi") ???c ghi chép l?i ít nh?t là t? cu?i th? k? XVIII. Cau nói này ???c nh?c l?i r?ng r?i nh?ng c?ng b? lên án là ng?y t?o vào ??u th? k? XIX.

?ng ?? nói, "M?i l?n t?i b? nhi?m ai ?ó vào m?t v? trí còn tr?ng, t?i khi?n m?t tr?m ng??i kh?ng vui và m?t ng??i v? ?n". Louis ???c cho là là ?? nói trên gi??ng b?nh r?ng: "Je m'en vais, mais l'état demeurera toujours" ("T?i ra ?i, nh?ng Nhà n??c s? lu?n t?n t?i"), có nhi?u nhan ch?ng ?? kh?ng ??nh tính trung th?c c?a cau nói này.

Huan ch??ng Thánh Louis

Vào ngày 5 tháng 4 n?m 1693, Louis XIV ?? cho thành l?p Huan ch??ng Hoàng gia và Quan s? Thánh Louis (ti?ng Pháp: Ordre Royal et Militaire de Saint-Louis), m?t huan ch??ng quan s? c?a k? s? ?oàn. ?ng ??t tên cho huan ch??ng này theo tên c?a Vua Louis IX và d? ??nh trao t?ng nó nh? m?t ph?n th??ng cho các s? quan xu?t s?c. Huan ch??ng này ?áng chú y vì là huan ch??ng ??u tiên có th? ???c trao cho nh?ng ng??i kh?ng ph?i là quy t?c và g?n nh? là ti?n than c?a Légion d'honneur (B?c ??u B?i tinh), huan ch??ng này có chung d?i ruy b?ng ?? (m?c dù Légion d'honneur ???c trao cho c? quan nhan và th??ng dan).

Gia ?ình

Ph? h?

T? tiên c?a Louis XIV c?a Pháp
8. Antoine c?a Navarra 4. Henri IV c?a Pháp 9. Juana III c?a Navarra 2. Louis XIII c?a Pháp 10. Francesco I de' Medici 5. Marie de' Medici 11. Johanna c?a áo 1. Louis XIV c?a Pháp 12. Felipe II c?a Tay Ban Nha 6. Felipe III c?a Tay Ban Nha 13. Anna c?a áo 3. Ana c?a Tay Ban Nha 14. Karl II, ??i c?ng t??c áo 7. Margaret c?a áo 15. Maria Anna x? Bayern

H?u du?

Bài chi ti?t: H?u du? c?a Louis XIV

Tên	Sinh	M?t	Chú thích
???c sinh ra b?i Maria Theresa, V??ng n? Tay Ban Nha, N? ??i c?ng t??c áo, V??ng h?u Pháp và Navarre (20 tháng 9 n?m 1638 – 30 tháng 7 n?m 1683)
Louis, le Grand Dauphin	1 tháng 11 n?m 1661	14 tháng 4 n?m 1711	Fils de France. Dauphin n??c Pháp (1661–1711). Có h?u ?u? . Cha c?a Louis c?a Pháp, Ti?u Tr? quan, Felipe V c?a Tay Ban Nha và Charles, C?ng t??c x? Berry. ?ng n?i c?a Louis XV c?a Pháp
Anne élisabeth	18 tháng 11 n?m 1662	30 tháng 12 n?m 1662	Fille de France. Ch?t khi còn nh?.
Marie Anne	16 tháng 11 n?m 1664	26 tháng 12 n?m 1664	Fille de France. Ch?t khi còn nh?.
Marie Thérèse	2 tháng 1 n?m 1667	1 tháng 3 n?m 1672	Fille de France. ???c bi?t ??n v?i cái tên Madame Royale và la Petite Madame. M?t khi còn nh?.
Philippe Charles, C?ng t??c x? Anjou	5 tháng 8 n?m 1668	10 tháng 7 n?m 1671	Fils de France. Ch?t khi còn nh?.
Louis Fran?ois, C?ng t??c x? Anjou	14 tháng 6 n?m 1672	4 tháng 11 n?m 1672	Fils de France. Ch?t khi còn nh?.

?ay là danh sách kh?ng ??y ?? v? nh?ng ??a con ngoài giá thú c?a Louis XIV. Ng??i ta ??n r?ng ?ng có nhi?u con h?n, nh?ng khó kh?n trong vi?c ghi chép ??y ?? t?t c?, danh sách này ch? gi?i h?n ? nh?ng ??a con ???c bi?t ??n nhi?u/ho?c ???c h?p pháp hóa.

Tên	Sinh	M?t	Chú thích
???c sinh ra b?i NN, m?t ng??i làm v??n
Con gái	1660	kh?ng r?	Bà k?t h?n v?i N de la Queue, m?t lính gác.
???c sinh ra b?i Louise de La Vallière (6 tháng 8 n?m 1644 – 6 tháng 6 n?m 1710)
Charles de La Baume Le Blanc	Ngày 19 tháng 12 n?m 1663	Ngày 15 tháng 7 n?m 1665 (1 tu?i)	Kh?ng ???c h?p pháp hóa.
Philippe de La Baume Le Blanc	7 tháng 1 n?m 1665	1666 (1 tu?i)	Kh?ng ???c h?p pháp hóa.
Marie Anne de Bourbon	2 tháng 10 n?m 1666	3 tháng 5 n?m 1739 (73 tu?i)	???c h?p pháp hóa vào ngày 14 tháng 5 n?m 1667. K?t h?n v?i Louis Armand I, Than v??ng x? Conti.
Louis, Bá t??c x? Vermandois	Ngày 3 tháng 10 n?m 1667	Ngày 18 tháng 11 n?m 1683 (16 tu?i)	???c h?p pháp hóa vào ngày 20 tháng 2 n?m 1669. Gi? ch?c v? ?? ??c Pháp.
???c sinh ra b?i Fran?oise-Athéna?s, H?u t??c phu nhan x? Montespan (5 tháng 10 n?m 1641 – 27 tháng 5 n?m 1707)
Louise Fran?oise de Bourbon	vào cu?i tháng 3 n?m 1669	23 tháng 2 n?m 1672 (2 tu?i)
Louis Auguste, C?ng t??c x? Maine	31 tháng 3 n?m 1670	14 tháng 5 n?m 1736 (66 tu?i)	???c h?p pháp hóa vào ngày 20 tháng 12 n?m 1673. Gi? nhi?u ch?c v?, trong ?ó có: Maison du Roi, Th?ng ??c Languedoc, T??ng c?a Galley, và ??i t??ng pháo binh. Ngoài ra còn là C?ng t??c x? Aumale, Bá t??c x? Eu và Than v??ng x? Dombes. Có h?u du?. Ng??i sáng l?p Dòng Maine c?a Nhà Bourbon. Ng??i th?a k? h?p pháp trong vài ngày.
Louis César, Bá t??c x? Vexin	20 tháng 6 n?m 1672	10 tháng 1 n?m 1683 (10 tu?i)	???c h?p pháp hóa vào ngày 20 tháng 12 n?m 1673.
Louise Fran?oise de Bourbon	Ngày 1 tháng 6 n?m 1673	Ngày 16 tháng 6 n?m 1743 (70 tu?i)	???c h?p pháp hóa vào ngày 20 tháng 12 n?m 1673. K?t h?n v?i Louis III, Than v??ng x? Condé. Có h?u du?.
Louise Marie Anne de Bourbon	Ngày 12 tháng 11 n?m 1674	Ngày 15 tháng 9 n?m 1681 (6 tu?i)	???c h?p pháp hóa vào tháng 1 n?m 1676.
Fran?oise Marie de Bourbon	9 tháng 2 n?m 1677	1 tháng 2 n?m 1749 (72 tu?i)	???c h?p pháp hóa vào tháng 11 n?m 1681. K?t h?n v?i Philippe II, C?ng t??c x? Orléans, Nhi?p chính c?a Pháp d??i th?i Louis XV. Có h?u du?.
Louis Alexandre, Bá t??c x? Toulouse	Ngày 6 tháng 6 n?m 1678	Ngày 1 tháng 12 n?m 1737 (59 tu?i)	???c h?p pháp hóa vào ngày 22 tháng 11 n?m 1681. Gi? nhi?u ch?c v?, trong ?ó có: ?? ??c Pháp, Th?ng ??c Guyenne, Th?ng ??c Brittany và Grand Veneur de France. Ngoài ra còn là C?ng t??c x? Damville, Rambouillet và Penthièvre. Có h?u du?.
???c sinh ra b?i Claude de Vin, Mademoiselle des ?illets (1637 – 18 tháng 5 n?m 1687)
Louise de Maisonblanche	c. 17 tháng 6 n?m 1676	12 tháng 9 n?m 1718 (42 tu?i)	N?m 1696, bà k?t h?n v?i Bernard de Prez, Nam t??c de La Queue.
???c sinh ra b?i Angélique de Fontanges (1661 – 28 tháng 6 n?m 1681)
Con trai	Tháng 1 n?m 1680	Tháng 1 n?m 1680 (ch?t l?u)
Con gái	Tháng 3 n?m 1681	Tháng 3 n?m 1681 (ch?t l?u)	S? t?n t?i c?a ??a tr? kh?ng ch?c ch?n.

Ngu?n

• Anselme de Sainte-Marie, Père (1726). Histoire généalogique et chronologique de la maison royale de France [Genealogical and chronological history of the royal house of France] (b?ng ti?ng Pháp). Quy?n 1 (?n b?n th? 3). Paris: La compagnie des libraires.
• Antoine, Michel (1989). Louis XV (b?ng ti?ng Pháp). Paris: Fayard. ISBN 978-2213022772.
• Bailey, Gauvin Alexander (2018). Architecture and Urbanism in the French Atlantic Empire: State, Church and Society, 1604-1830. Kingston, Ontario, Canada: McGill-Queen's University Press. ISBN 978-0773553767.
• Barentine, John C. (2016). Uncharted Constellations: Asterisms, Single-Source and Rebrands. Springer. ISBN 9783319276199.
• Barnes, Linda L. (2005). Needles, Herbs, Gods, and Ghosts: China, Healing, and the West to 1848. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01872-3.
• Beem, Charles (2018). Queenship in Early Modern Europe. Red Globe Press. ISBN 9781137005069.
• Bély, Lucien (2001). The History of France. Paris: Editions Jean-Paul Gisserot. ISBN 978-2-87747-563-1.
• Black, Jeremy (2011). Beyond the Military Revolution: War in the Seventeenth Century World. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0230251564.
• Blanning, Tim (2008). The Pursuit of Glory: The Five Revolutions That Made Modern Europe. Penguin Books. ISBN 978-0143113898.
• Bluche, Fran?ois (1986). Louis XIV (b?ng ti?ng Pháp). Paris: Hachette Littératures. ISBN 9782010131745.
• Bluche, Fran?ois (1990). Louis XIV. Greengrass, Mark biên d?ch. New York City: Franklin Watts. tr. 11. ISBN 978-0-531-15112-9.
• Bluche, Fran?ois (2005). Dictionnaire du Grand Siècle 1589-1715 (b?ng ti?ng Pháp). Fayard. ISBN 978-2213621449.
• Bryant, Mark (2004). "Partner, Matriarch, and Minister: Mme de Maintenon of France, Clandestine Consort, 1680-1715". Trong Campbell Orr, Clarissa (biên t?p). Queenship in Europe 1660-1815: The Role of the Consort. Cambridge University Press. tr. 77–106. ISBN 978-0-521-81422-5.
• Buckley, Veronica (2008). Madame de Maintenon: The Secret Wife of Louis XIV. London: Bloomsbury. ISBN 9780747580980.
• Burke, Peter (1992). "The Fabrication of Louis XIV". History Today. Quy?n 42 s? 2.
• Claydon, Tony (2007). Europe and the Making of England, 1660–1760. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85004-9.
• Delon, Michel (2013). Encyclopedia of the Enlightenment. Routledge. ISBN 9781135959982.
• Dunlop, Ian (2000). Louis XIV. London: Pimlico. ISBN 9780712667098.
• Durant, Will; Durant, Ariel (1963). The Story of Civilization. Quy?n 8: The Age of Louis XIV. Boston: Simon & Schuster.
• Dvornik, Francis (1962). The Slavs in European History and Civilization. Rutgers University Press. ISBN 9780813507996.
• Edmunds, Martha (2002). Piety and Politics. University of Delaware Press. ISBN 0-87413-693-8.
• Edwards (2007). "Edict of Versailles (1787)". Trong Fremont-Barnes, Gregory (biên t?p). Encyclopedia of the Age of Political Revolutions and New Ideologies, 1760-1815. Greenwood Publishing. ISBN 9780313049514.
• Fraser, Antonia (2006). Love and Louis XIV: The Women in the Life of the Sun King. New York City: Random House, Inc. ISBN 978-1-4000-3374-4.
• Frost, Robert (2000). The Northern Wars; State and Society in Northeastern Europe 1558–1721. Routledge. ISBN 978-0582064294.
• Gaudelus, Sébastien (2000). "La Mise en Spectacle De La Religion Royale: Recherches sur la Devotion de Louis XIV". Histoire, économie et Société (b?ng ti?ng Pháp). Quy?n 19 s? 4. doi:10.3406/hes.2000.2133.
• Hatton, Ragnhild Marie (1972). Louis XIV and His World. New York: Putnam.
• Holsti, Kalevi J. (1991). Peace and War: Armed Conflicts and International Order, 1648-1989. Cambridge Studies in International Relations. Cambridge University Press. ISBN 9780521399296.
• Homans, Jennifer (2010). Apollo's Angels: A History of Ballet (?n b?n th? 1). New York: Random House. ISBN 978-1-4000-6060-3. OCLC 515405940.
• Hutton, R (1986). "The Making of the Secret Treaty of Dover, 1668-1670". The Historical Journal. Quy?n 29 s? 2. tr. 297–318. doi:10.1017/S0018246X00018756. JSTOR 2639064.
• Israel, Jonathan (1990) [1989]. Dutch Primacy in World Trade, 1585–1740. Oxford University Press. ISBN 978-0198211396.
• Jens Ivo, Engels (July–September 2003). "Dénigrer, espérer, assumer la réalité. Le roi de France per?u par ses sujets, 1680-1750" [Disparaging, Hoping, Taking on Reality: the French King as Perceived by His Subjects, 1680–1750]. Revue d'Histoire Moderne et Contemporaine (b?ng ti?ng Pháp). Quy?n 50 s? 3. tr. 96–126. JSTOR 20530985.
• Kamen, Henry (2001). Philip V of Spain: The King Who Reigned Twice. Yale University Press. ISBN 0-300-08718-7.
• Keay, John (1994). The Honourable Company: A History of the English East India Company. London, England: Macmillan.
• Kleinman, Ruth (1985). Anne of Austria: Queen of France. Ohio State University Press. ISBN 978-0814204290.
• Lossky, Andrew (1994). Louis XIV and the French Monarchy. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press. ISBN 978-0813520810.
• Luc Panhuysen (2016). Oranje tegen de Zonnekoning: De strijd van Willem III en Lodewijk XIV om Europa (b?ng ti?ng Hà Lan). Atlas Contact. ISBN 9789045023298.
• Lynn, John (1999). The Wars of Louis XIV, 1667–1714 (Modern Wars in Perspective). Longman. ISBN 978-0582056299.
• McKay, Derek (1997). Oresko, Robert; Gibbs, G.C. (biên t?p). Small Power Diplomacy in the Age of Louis XIV. In Royal and Republican Sovereignty: Essays in Memory of Ragnhild Hatton. Cambridge University Press. ISBN 978-0521419109.
• Mansel, Philip. King of the World: The Life of Louis XIV (U of Chicago Press, 2020) scholarly biography; online review
• Merriman, John (1996). A History of Modern Europe. W.W. Norton & Company. ISBN 9780393968880. (Fourth edition, 2019)
• Merryman, John Henry (2007). The Civil Law Tradition: An Introduction to the Legal Systems of Europe and Latin America (?n b?n th? 3). Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-5568-9.
• Mitford, Nancy (1966). The Sun King: Louis XIV at Versailles (?n b?n th? 2012). New York Review of Books. ISBN 978-1-59017-491-3.
• Montoya, Alicia (2013). Medievalist Enlightenment: From Charles Perrault to Jean-Jacques Rousseau. DS Brewer. ISBN 9781843843429.
• Mungello, David E. (2005). The Great Encounter of China and the West, 1500–1800. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-3815-3.
• Nathan, James (Autumn 1993). "Force, Order, and Diplomacy in the Age of Louis XIV". Virginia Quarterly Review. Quy?n 69 s? 4. Charlottesville, Virginia: University of Virginia.
• Nolan, Cathal J. (2008). Wars of the Age of Louis XIV, 1650–1715: An Encyclopedia of Global Warfare and Civilization. Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33046-9.
• Norton, Lucy (1982). The Sun King and His Loves. The Folio Society.
• ó Gráda, Cormac; Chevet, Jean-Michel (2002). "Famine And Market In Ancient Régime France" (PDF). The Journal of Economic History. Quy?n 62 s? 3. tr. 706–733. doi:10.1017/S0022050702001055. hdl:10197/368. PMID 17494233.
• Pagani, Catherine (2001). Eastern Magnificence and European Ingenuity: Clocks of Late Imperial China. University of Michigan Press. ISBN 978-0472112081.
• Perez, Stanis (July–September 2003). "Les rides d'Apollon: l'évolution des portraits de Louis XIV" [Apollo's Wrinkles: The Evolution of Portraits of Louis XIV]. Revue d'Histoire Moderne et Contemporaine. Quy?n 50 s? 3. tr. 62–95. doi:10.3917/rhmc.503.0062. ISSN 0048-8003. JSTOR 20530984.
• Petitfils, Jean-Christian (2002). Louis XIV (b?ng ti?ng Pháp). Paris: Perrin. OCLC 423881843.
• Petitfils, Jean-Christian (2011). Louise de La Vallière (b?ng ti?ng Pháp). Tempus Perrin. ISBN 978-2262036492.
• Prest, Julia (2001). "Dancing King: Louis XIV's Roles in Molière's Comedies-ballets, from Court to Town". Seventeenth Century. Quy?n 16 s? 2. tr. 283–298. doi:10.1080/0268117X.2001.10555494. ISSN 0268-117X. S2CID 164147509.
• Régnier, Christian (2009). "Famous French diabetics". Medicographia. Quy?n 31 s? 3. ISSN 0243-3397.
• Reinhardt, Nicole (2016). Voices of Conscience: Royal Confessors and Political Counsel in Seventeenth-Century Spain and France. Oxford University Press. ISBN 9780191008702.
• Rogers Neill Sehnaoui, Caroline (Cally) (ngày 1 tháng 3 n?m 2013). Victorious Charles: A Ladies' Man: A Biography of King Charles VII of France (1403-1461) (b?ng ti?ng Anh). Strategic Book Publishing. ISBN 9781625160492.
• Roosen, William J. The Age of Louis XIV: The Rise of Modern Diplomacy (1976) online.
• Sabatier, Gérard (2000). "La Gloire du Roi: Iconographie de Louis XIV de 1661 a 1672". Histoire, économie et Société (b?ng ti?ng Pháp). Quy?n 19 s? 4. tr. 527–560. doi:10.3406/hes.2000.2134.
• Schama, Simon (1990). Citizens: A Chronicle of the French Revolution . Vintage. ISBN 978-0679726104.
• Symcox, Geoffrey, biên t?p (1974). War, Diplomacy, and Imperialism, 1618–1763. Walker & Company. ISBN 9780802720566.
• Sonnino, Paul (1998). "Prelude to the Fronde: The French Delegation at the Peace of Westphalia". Trong Heinz Duchhardt (biên t?p). Der Westf?lische Friede: Diplomatie–Politische Z?sur–Kulturelles Umfeld–Rezeptionsgeschichte. München: Oldenberg Verlag GmbH. ISBN 978-3-486-56328-3.
• Spielvogel, Jackson J. (2016). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1715. Cengage Learning. ISBN 9781305888425.
• Sturdy, David J. (1998). Louis XIV. St Martin's Press. ISBN 9780312214272.
• Wilson, Peter H. (2000). Absolutism in Central Europe. Routledge. ISBN 978-0415233514.
• Wolf, John B. (1968). Louis XIV. W.W. Norton & Company, Inc.: a standard scholarly biography;
• Young, William (2004). International Politics and Warfare in the Age of Louis XIV and Peter the Great. iUniverse. ISBN 978-0595329922.

??c thêm

• Ashley, Maurice P. Louis XIV And The Greatness Of France (1965) excerpt and text search
• Beik, William. (2000) Louis XIV and Absolutism: A Brief Study with Documents (The Bedford Series in History and Culture) 1st Edition
• Beik, William. "The Absolutism of Louis XIV as Social Collaboration." Past & Present 2005 (188): 195–224. online at Project MUSEProject MUSEProject MUSE
• Bluche, Fran?ois, Louis XIV, (Franklin Watts, 1990)
• Buckley, Veronica. Madame de Maintenon: The Secret Wife of Louis XIV. London: Bloomsbury, 2008
• Burke, Peter. The Fabrication of Louis XIV (1994) excerpt and text search
• Cambridge Modern History: Vol. 5 The Age Of Louis XIV (1908), old, solid articles by scholars; complete text online
• Campbell, Peter Robert. Louis XIV, 1661–1715 (London, 1993)
• Church, William F., ed. The Greatness of Louis XIV. (1972).
• Cowart, Georgia J. The Triumph of Pleasure: Louis XIV and the Politics of Spectacle (U of Chicago Press, 2008) 299 pp; focus on opera and ballet
• Cronin, Vincent. Louis XIV. London: HarperCollins, 1996 (ISBN 0002720728)
• Dunlop, Ian. Louis XIV (2000), 512pp excerpt and text search
• Erlanger, Philippe, Louis XIV (Praeger 1970)
• Fraser, Antonia. Love and Louis XIV: The Women in the Life of the Sun King. London: Weidenfeld & Nicolson, 2006 (hardcover, ISBN 0-297-82997-1); New York: Nan A. Talese, 2006 (hardcover, ISBN 0385509847)
• Goubert, Pierre. Louis XIV and Twenty Million Frenchmen (1972), social history from Annales School
• Jones, Colin. The Great Nation: France from Louis XIV to Napoleon (1715–1799) (2002)
• Lewis, W. H. The Splendid Century: Life in the France of Louis XIV (1953) excerpt and text search; also online complete edition
• Le Roy Ladurie, Emmanuel. The Ancien Regime: A History of France 1610–1774 (1999), survey by leader of the Annales School excerpt and text search
• Lynn, John A. (1999) The Wars of Louis XIV, 1667-1714 1st Edition
• Mitford, Nancy. The Sun King (1995), popular excerpt and text search
• Nolan, Cathal J. Wars of the Age of Louis XIV, 1650–1715: An Encyclopedia of Global Warfare and Civilization. (2008) 607pp; over 1000 entries; ISBN 978-0-313-33046-9
• Rowlands, Guy. The Dynastic State and the Army under Louis XIV: Royal Service and Private Interest, 1661–1701 (2002) online edition
• Rubin, David Lee, ed. Sun King: The Ascendancy of French Culture during the Reign of Louis XIV. Washington: Folger Books and Cranbury: Associated University Presses, 1992.
• Shennan, J. H. Louis XIV (1993) online edition
• Thompson, Ian. The Sun King's Garden: Louis XIV, André Le N?tre And the Creation of the Gardens of Versailles. London: Bloomsbury Publishing, 2006 ISBN 1582346313
• Treasure, Geoffrey. Louis XIV (London, 2001).
• Wilkinson, Rich. Louis XIV (2007)
• Wolf, John B. Louis XIV (1968), the standard scholarly biography online edition L?u tr? ngày 20 tháng 4 n?m 2012 t?i Wayback Machine

Liên k?t ngoài

• Ranum, Orest, ed. The Century of Louis XIV (1972) documents; online
• Các tác ph?m c?a ho?c nói v? Louis XIV c?a Pháp t?i Internet Archive
• Tác ph?m c?a Louis XIV c?a Pháp trên LibriVox (sách audio thu?c ph?m vi c?ng c?ng)
• Louis XIV at History.com
• Full text of marriage contract, France National Archives transcription (b?ng ti?ng Pháp)
• [[::S:fr:Le Siècle de Louis XIV]] by Voltaire, 1751, hosted by French Wikisource